Ахал уәлаяты

Ахал уәлаяты
	Түрікменстан уәлаяты
	Ахал уәлаяты
	түрікм. Ahal welaýaty
Әкімшілігі
Ел	Түрікменстан
Енеді	8 атырап
Әкімш. орт.	Арқадақ
Тарихы мен географиясы
Координаттары	38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	14 желтоқсан 1992
Жер аумағы	97 160 км² (2 орын)
Тұрғындары
Тұрғыны	939 700 адам (2005)(4 орын)
Тығыздығы	9,67 адам/км² (5 орын)
Сандық идентификаторлары
ISO 3166-2 коды	TM-A
Телефон коды	+99313
Автомобиль коды	AH
	ahalhakimlik.gov.tm/tm
	Ахал уәлаяты Ортаққорда Координаттар: 38°30′00″ с. е. 59°00′00″ ш. б. / 38.50000° с. е. 59.00000° ш. б. (G) (O) (Я)

Ахал уәлаяты (түрікм. Ahal welaýaty) — Түрікменстанның оңтүстігіндегі әкімшілік бірлік. Бастапқыда Ашхабад қаласы уәлаяттың әкімшілік орталығы болған, бірақ кейін ол жеке әкімшілік бірлікке келтіріліп, орталығы Әнеу қаласы болды. Содан кейін уәлаяттың жаңа әкімшілік орталығы — Арқадақ қаласын салу туралы шешім қабылданды^[1], ол 2022 жылдың 20 желтоқсанында уәлаяттың әкімшілік орталығы болды^[2].

Тарихы

Ахал уәлаяты 1992 жылы 14 желтоқсанда бұрынғы Ашхабад облысының аумағында құрылды.

2016 жылдың 29 сәуірінде Түрікменстан Министрлер кабинеті аумағы Тежен атырабына берілген Бабадайхан атырабын жою туралы шешім қабылдады^[3].

Алайда 2018 жылдың 5 қаңтарында Түрікменстан Парламентінің қаулысымен Бабадайхан атырабы қалпына келтіріліп, Тежен атырабынан оның құрамына Бабадайхан қаласы; Ақалтын, Ақуәкіл, Алты Гарлыев атындағы, Қарауәкіл, Захмет, Тәзел, Хасыл және Жарықкөкше кеңесшіліктері; Селеңгі кеңесшілігі Көкті, Мамыр және Шілі ауылдары ауыстырылды^[4].

Сол қаулымен Түркіменстан парламенті уәлаят аумағында болған Алтынасыр атырабын жойып, оның аумағын Кака атырабына (Мән және Шәж кеңесшіліктері), Сарахс атырабына (Балықшылық кеңесшілігі), Тежен атырабына (Алтынасыр қаласы, Уаһарман, Құрбантұрлы, Дәулетті және Лұқман кеңесшілігі, Ақалтын, Бидайлы және Малдаршылық ауылдары) берді.

Сондай-ақ, Кака қаласының мәртебесі атырап құқығы бар қаладан атыраптағы қалаға өзгертіліп, Баһарлы атырабы Бәһерден деп өзгертілді.

Географиясы

Уәлаяттың ауданы 97 160 км². Түрікменстанның орталық бөлігінің оңтүстігінде, Иран мен Ауғанстан шекарасында Көпетдақ тауының етегінде орналасқан.

Ахал уәлаяты 1881 жылы Көктепе шайқасы болған Ахалтеке шұратымен, сондай-ақ Бәһерден үңгіріндегі Көуата жылы жерасты көлімен танымал^[5].

Тұрғындары

Ахал уәлаятының халқы 939 700 адам (2005). 2000 жылы Түрікменстанның жалпы халқының 14 % Ахал уәлаятында тұрды.

Әкімшілік-аумақтық бөлініс

Ахал уәлаятына 7 атырап, 8 қала, 9 кент, 82 кеңесшілік және 231 ауыл^[6] кіреді (1995 жылдан кейін өзгертілген атаулар жақшада көрсетілген).

8 атырап:

Ақбидай атырабы (бұрынғы Гәуір) — Әнеу қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді)^[7],
Бабадайхан атырабы (бұрынғы Киров) — Бабадайхан қаласы,
Бәһерден атырабы (бұрынғы Баһарлы) — Бәһерден қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді),
Көктепе атырабы — Көктепе қаласы (атыраптағы қала мәртебесі 2008 жылы 3 ақпанда берілді),
Кака атырабы (бұрынғы Кахка) — Кака қаласы,
Сарахс атырабы (бұрынғы Серахс) — Сарахс қаласы,
Тежен атырабы — Тежен қаласы.

2022 жылдың 20 желтоқсанында уәлаяттың әкімшілік орталығы ауыстырылған жаңа елді мекен Арқадақ қаласы құрылды. Қала Көктепе атырабының жерінде құрылды, қала құрамына Аба Аннаев ауылы енгізіліп, сол арқылы жойылды, Қарызек кеңесшілігі (Аба Аннаев ауылында болған) де жойылды.

Экономикасы

Ахал уәлаятының экономикасы агроөнеркәсіптік сипатқа ие. Оның дамуына мемлекет астанасының аймақта орналасуы үлкен әсер етті. Уәлаяттың өңірлік жалпы өнімдегі экономикасының үлесі 23 % асады. 2000 жылы Ахал уәлаятының үлесіне Түрікменстандағы барлық жұмыс орындарының 11%, ауыл шаруашылығы өнімдерінің 23% (құны бойынша) және елдегі жалпы өнеркәсіп өндірісінің 31% тиесілі болды.

Аймақ газ өндіру бойынша республикада көш бастап тұр (43,8%). Оның аумағында бірқатар ірі газ кен орындары бар, мысалы, Оңтүстік Гүтләк.

Ахал уәлаятының егін шаруашылығы бүкіл аймақты батыстан шығысқа қарай созып жатқан Қарақұм арнасымен суарылады. Судың тағы бір көзі – Тежен қаласының оңтүстігіндегі екі үлкен су қоймасы арқылы өтетін уәлаяттың оңтүстік-шығыс бөлігінде ағып жатқан Тежен өзені. Рухабат атырабында жеке егістіктері, жылыжайы, сондай-ақ көкөністер мен жемістерді өңдейтін өндіріс орындары бар «Рухубелент» ірі агроөнеркәсіп кешені құрылған.

Басқа салалар – тоқыма және мақта өңдеу өнеркәсібі, құрылыс индустриясы дамып келеді. Жергілікті шикізаттан сапалы қағаз шығару үшін Жаслық ауылында құны 135 миллион доллар болатын целлюлоза-қағаз комбинаты салынды. Ахалда түкті және боялған мақта-маталарын шығаратын тоқыма фабрикасы салынды. Сондай-ақ басқа да бірқатар өнеркәсіп орындары – Тежендегі мақта мен карбамид зауыттары салынған, келесі кезек Келаттағы цемент зауыты. Абадан мемлекеттік аудандық электр станциясында қуаттылығы 123 МВт болатын Орталық Азиядағы алғашқы газ турбинасы («General Electric» компаниясы шығарған) іске қосылды.

Білім беру

2010 жылғы жағдай бойынша Ахал уәлаятында 241 орта мектеп бар, онда 146 000 оқушы оқиды.

Көрікті жерлері

Уәлаят аумағында парфиялылар мен ұлы селжүктер (Алтынтепе, Ниса, Сарахс) билігі кезіндегі бірқатар тарихи ескерткіштер бар. Бұл ескерткіштерге туристік маршруттар ашық.
Душақ ауылынан оңтүстікке қарай 4 км және Ашхабадтан солтүстік-шығысқа қарай 175 км жерде Қаратепе, Намазғатепе, Алтынтепе және Йылғынлытепемен қатар Көпетдақ тау етегінің белдеуіндегі ежелгі егіншілердің ірі елді мекендер жүйесіне кіретін ауданы 26 га йаз мәдениетіне жататын қола дәуірінің археологиялық ескерткіші Ұлықдепе орналасқан.
Көпетдақтың етегінде үлкен халықаралық ат спорты кешені бар.

Хәкімдері

№	Аты	Лауазымға тағайындалды	Лауазымнан босатылды	Босату себебі
1	Жұмакелді Амансахатов	26.06.1992	02.08.1996	жұмыстағы кемшіліктері үшін
2	Нұрмұхаммед Әшіров	02.08.1996	07.07.1997	жұмыстағы кемшіліктері үшін
3	Какажан Ташлиев	07.07.1997	23.11.2001	жұмыстағы кемшіліктері үшін
4	Қандым Ханныев	23.11.2001	15.11.2002	жұмыстағы кемшіліктері үшін
5	Әнебай Атаева	15.11.2002	30.10.2004	жұмыстағы кемшіліктері үшін
6	Мұрат Атақарриев	30.10.2004	27.09.2005	жұмыстағы кемшіліктері үшін
7	Амантұрды Мұратқұлиев	27.09.2005	25.10.2006	жұмыстағы кемшіліктері үшін, тұтқындалды
8	Құрбанберді Оразмұратов	25.10.2006	12.11.2007	жұмыстағы кемшіліктері үшін
9	Мәметнияз Әуезұлы Нұрмәмедов	12.11.2007	10.07.2009	басқа жұмысқа ауысты
10	Дәнмұрат Мұратбердиев	10.07.2009	17.02.2012	президенттік сайлаудан кейін отставкаға кетті
11	Мәметнияз Әуезұлы Нұрмәмедов	21.02.2012	09.07.2015	жұмыстағы кемшіліктері үшін
12	Аннакелді Оразбердіұлы Жазмұратов	09.07.2015	29.04.2016	лауазымынан төмендетілді
13	Есенмұрат Оразкелдиев	29.04.2016	05.04.2017	басқа жұмысқа ауысты
14	Тәңріқұлы Атахаллиев	05.04.2017	17.06.2019	басқа жұмысқа ауысты
15	Сердар Бердімұхамедов	17.06.2019	07.02.2020	басқа жұмысқа ауысты
16	Жазмұхаммед Құрбанов	7.02.2020^[8]		ағымдағы

Дереккөздер

↑ Түрікменстанда 1,5 миллиард долларлық қалаға «Арқадақ» атауы берілді. (орыс.)
↑ «Бейтарап Түрікменстан» 22 желтоқсан 2022 ж., б. 1 (орыс.)
↑ Үкіметтің алаңнан тыс отырысында Ахал уәлаятын дамытудың өзекті мәселелері талқыланды (1 мамыр 2016).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 мамыр 2018.
↑ Түрікменстан парламенті Ахал уәлаятының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өзгерістер енгізді (5 қаңтар 2018).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 1 мамыр 2018.
↑ Мұрағатталған көшірме. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 маусым 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 маусым 2010. По пустыням Казахстана и Туркмении
↑ 2018 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша Түрікменстанның аймақтар бойынша әкімшілік-аумақтық бөлінуі (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 сәуір 2019.
↑ Түрікменстанның Халық Мәслахаты Түрікменстанның кейбір қалалары мен елді мекендерінің мәртебесін өзгерту туралы қаулы қабылдады. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 қаңтар 2009.
↑ Ашхабад, Ахал, Балқан және Лебап уәлаяттарының жаңа хәкімдері тағайындалды (орыс.) (7 февраля 2020).(қолжетпейтін сілтеме)

[1] Түрікменстанда 1,5 миллиард долларлық қалаға «Арқадақ» атауы берілді. (орыс.)

[2] «Бейтарап Түрікменстан» 22 желтоқсан 2022 ж., б. 1 (орыс.)

[3] Үкіметтің алаңнан тыс отырысында Ахал уәлаятын дамытудың өзекті мәселелері талқыланды (1 мамыр 2016).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 мамыр 2018.

[4] Түрікменстан парламенті Ахал уәлаятының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өзгерістер енгізді (5 қаңтар 2018).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 1 мамыр 2018.

[5] Мұрағатталған көшірме. Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 маусым 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 маусым 2010. По пустыням Казахстана и Туркмении

[6] 2018 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша Түрікменстанның аймақтар бойынша әкімшілік-аумақтық бөлінуі (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 сәуір 2019.

[gov.tm-7] Түрікменстанның Халық Мәслахаты Түрікменстанның кейбір қалалары мен елді мекендерінің мәртебесін өзгерту туралы қаулы қабылдады. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 қаңтар 2009.

[8] Ашхабад, Ахал, Балқан және Лебап уәлаяттарының жаңа хәкімдері тағайындалды (орыс.) (7 февраля 2020).(қолжетпейтін сілтеме)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]