Гаити (арал)
| Гаити фр. Haïti, гаит. креол. Ayiti | |
.jpg) | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 76 480 км² |
| Ең биік нүктесі | 3087 м |
| Тұрғындар (2014 жыл) | 21 396 000 адам |
| Халық тығыздығы | Айтылым қатесі: Күтілмеген оператор < адам/км² |
| Орналасуы | |
| 19°00′00″ с. е. 70°40′00″ б. б. / 19.00000° с. е. 70.66667° б. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 19°00′00″ с. е. 70°40′00″ б. б. / 19.00000° с. е. 70.66667° б. б. (G) (O) (Я) | |
| Акватория | Кариб теңізі |
| Елдер |  Гаити Доминикан Республикасы |
 Гаити Ортаққорда | |
Гаити (фр. Haïti, гаит. креол. Ayiti) — Кариб теңізінде орналасқан, Вест-Индиядағы Үлкен Антиль аралдарының ішінде екінші ірі арал. Аралда Гаити Республикасы және Доминикан Республикасы бар.
Бұрынғы атауы - «Эспаньола (исп. La Española, фр. Hispaniola, гаит. креол. Ispayola)».
Гаитидің ауданы 76,48 мың км² құрайды. Аралдың халқы - 20 миллионнан асады (2009).
Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Куба (Желжақ бұғазы арқылы бөлінген) және Пуэрто-Риконың (Мона бұғазы арқылы бөлінген) арасында орналасқан.
Жағалаулар қатты жырымдалған, көп бөлігі рифтермен қоршалған дөңдер (оңтүстік-шығыстан тыс жерлер); батысында аттас аралымен Гонав шығанағы бар. Эспаньола негізінде орта кайнозойлық шөгінді жыныстар және жанартаулы; жер қойнауында алтын, күміс, мыс, темір, ас тұзы бар. Бедері таулы (атауы осыдан); батыстан шығысқа қарай төрт тау жотасы созылған, ең ірісі - Орталық Кордильера (Кордильера-Сентраль), аралдың ең биік нүктесі және бүкіл Вест-Индияда - Дуарта шыңы (3087 м); аты аталғандай орталық орынға ие және аралдың солтүстік-батыс бөлігінен Доминикан Республикасының оңтүстік жағалауына дейін созылған. Аралдың оңтүстік бөлігінде, Сибао алқабының төменгі жағында, Орталық плато мен Кюль-де-Сак шұңғымасында аралдың оңтүстік жағалауы бойымен созылып жатқан От, Сел және Сьерра-де-Бауроко дөңдері, сондай-ақ Сьерра-де-Нейба және Мато орналасқан. Аралдың солтүстігінде Солтүстік дөңдері (Орталық Кордильераның жалғасы), Кордильера-Септентриональ (ең биік нүктесі - 1249 м) және биік емес Кордильера-Орьенталь (ең биік биіктігі 701 м) бар. Аралдың оңтүстік-шығыс бөлігінде кең таулы аймақ.
Аралда жер сілкіністері жиі болады.
Өзендері суы мол, толқынды, әдетте ұзындығы шағын (ең ірісі батыста - Артибонит, солтүстікте - Яке-дель-Норте және оңтүстікте - Осама). Көптеген көлдер; ең үлкені - ағынсыз Энрикильо және Соматр.
Климат тропикалық пассатты; жауын-шашын көп (ылғалды маусым маусымнан желтоқсанға дейін; желді тау бөктерінде орташа жылдық жауын-шашын - 2000 мм-ге дейін, ішкі алқаптарда - 300-1000 мм-ге дейін); тамыз-қыркүйекте дауыл жиі болады.
Флора ағаштың бағалы түрлері (палисандр, түрлі пальма ағаштары және т.б.) өсіп келе жатқан тропикалық ормандары болып табылады; Кордильеры-Сентральдың бөктерінде - қылқан жапырақты-қатты жапырақты ормандар; аралдың ішкі аймақтарында жапырақты түспежапырақты ормандар мен бұталар басым. Аралдың фаунасы сүтқоректілерге кедей (тек жарқанаттар мен кеміргіштер кеңінен ұсынылған); жыртқыштар жоқ. Түрлі құстар мен жәндіктер бар. Кесірткелер және қолтырауындар бар.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Арал 1492 жылы 6 желтоқсанда Христофер Колумб ашқан және оны Эспаньол деп атады («Кіші Испания»); Колумбтың екінші саяхаты кезінде Жаңа Әлемдегі алғашқы испан колониясы осында құрылған. Үндіктер испан конкистадорларына қарсы тұрды. Осыдан кейін Ұлыбритания мен Франция аралға таласты. 1697 жылы Риксвик бейбітшілігіне қол қойылды. Оған сәйкес, аралдың батыс бөлігі Францияға, ал шығыс бөлігі Испанияда қалдырылды. Францияның Ұлыбритания және Испаниямен соғыс басталғаннан кейін 1795 жылы бүкіл аралды француздар басып алды.
1791-1803 жылдар аралығында аралда тарихта жалғыз сәтті құлдар көтерілісі - Гаитяндық революциясы өрбіді.
1808 жылы Испания аралдың шығыс бөлігін қайтарып алды. 1821 жылы босату соғыстары нәтижесінде Санто-Доминго отарлаушылардан босады, бірақ 1822 жылы көршілес Гаити Республикасының қол астына кірді. 1844 жылы гаитяндарға қарсы көтеріліс орын алды, содан кейін Доминикан Республикасы аралдың шығыс бөлігінде жарияланды.
Мемлекеттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аралдың шығыс бөлігін Доминикан Республикасы, ал батысын - Гаити Республикасы орын алады:
| Мемлекет | Халық саны, адам (2009) |
Ауданы, км² |
Халық тығыздығы, адам/км² |
|---|---|---|---|
| Доминикан Республикасы | 10 090 000 | 48 730 | 207 |
| Гаити Республикасы | 10 033 000 | 27 750 | 362 |
Экономикасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кофе, какао, қант, темекі, мақта, маниока, ваниль, банан, бағалы ағаш түрлері, доминикан ромы экспортталады.
2010 жылғы жер сілкінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2010 жылы 12 қаңтарда Гаити жағалауларында 7,0 магнитудалық жер сілкінісі болды. Эпицентр Порт-о-Пренс қаласынан 15 шақырым жерде орналасты. Порт-о-Пренс қаласына қатты зақым келді, жәбірленушілердің саны ондаған, ал кейбіреулердің бағалауы бойынша жүздеген мың адам болды. Порт-о-Пренске жақын Каррефур қаласынан батысқа қарай он шақырым қашықтықта алғашқы жер сілкінісінің магнитудасы 7-7,3 болды. Кейінірек сол ауданда 5,5 және одан жоғары магнитудасы 3 жер сілкінісі тіркелді. Жер сілкінісі кезінде көптеген ғимараттар, соның ішінде Президент сарайы, сондай-ақ, Порт-о-Принстегі БҰҰ миссиясы орналасқан Christophe қонақ үйі қатты зақымдалды.
Жәбірленушілер саны 222 570 адамды құрады. Сондай-ақ, 22 ақпанда Гаити аумағында Порт-о-Пренс қаласынан 20 шақырым жерде магнитудасы 4,7 тағы бір жер сілкінісі болды. 3 адам жарақаттанды.
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Гонионский С. А. Гаитянская трагедия. М.: Наука, 1974.
- McIntosh, Gregory C. The Piri Reis Map of 1513. — University of Georgia Press, 2000. — P. 88.
- Castillo Pantaleón, Juan Miguel. La Nacionalidad Dominicana. — Santo Domingo : Editora *Nacional, Ministerio de Cultura, 2012. — P. 329.
- Cook, Noble David (2005). “Taino (Arawak) Indians”. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. 3 – via GVRL.
- Berman, Mary (2008). “The Greater Antilles and Bahamas”. Encyclopedia of Archaeology – via Credo.
- Holguín. 21st Century Anthropology: A Reference Handbook. — Thousand Oaks, CA, USA : Sage Publications, 2010.