Мазмұнға өту

Далай лама

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Тибет буддизмінің басты тұлғасы
тиб. ཏཱ་ལའི་བླ་མ

Лауазымды иеленуші
XIV Далай-лама
Басшылық етеді

Гелуг мектебінде
(де-факто)

Басқару түрі

Оның Әулиелігі

Ресми резиденциясы

Дхарамшала

Тағайындалды

1935 жыл (туған салысымен)

Өкілеттігінің мерзімі

өмір бойы

Лауазым пайда болды

XIII ғасыр

Алғашқысы

Далай-лама I

Сайты

dalailama.com

Далай-лама (тиб. ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ (тА ла'и бла ма); моңғ. Далай Багш; ᠳᠠᠯᠠᠢ ᠪᠠᠭᠰᠢ) — Тибет буддизміндегі ең басты тұлға.[1] XVII ғасырдан 1959 жылға дейін Далай-ламалар Тибеттің теократиялық басшылары болып келетін, бірақ 1959 жылы Тибеттің Қытаймен аннексиялануынан кейін барлық билігін жоғалтты. Соған қарамастан ол бүгінгі күнге дейін де Тибеттің басты діни тұлғасы болып келеді.

Әр далай-лама бодхисаттва Авалокитевараның реинкарнациясы болып саналады. Далай-лама өлімінен кейін монахтар оның нәресте реинкарнациясын іздестіруді бастайды. Көбінесе осыған бірнеше жыл кетеді. Нәрестенің ерекше қасиеттері болу керек және ол түрлі тесттерден өту керек. Содан кейін ол Лхасаға жіберіліп, сол жерде ламалар қоғамында тәрбиеленеді. Далай-Лама мен Панчен-лама — бір-бірімен байланысты тұлғалар, жасы үлкен Панчен-Лама Далай-Ламаның серігі мен мұғалімі болып келеді.

Этимологиясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

"Далай" сөзі моңғол тілінен аударғанда "мұхит" — "Ұлы" деген мағынада қолданылады, ал "лама" мағынасы бойынша "діни ұстаз" деген мағына білдіреді.

1578 жылы моңғол халқы мен олардың ханы Алтан-хан буддизм дінің Сонам Гьяцодан қабылдайды. Сонам Гьяцоға сол кезде Далай-Лама лауазымы беріледі және ол Үшінші Далай-Лама болып кетеді. Хошут халқынан қолдау алған V Далай-Лама XVII ғасырда Тибетті біріктіре алды. Сол кезден бастап 1949 жылдың қытайлар басып кіруіне дейін далай-ламалар Тибеттің барлығын басқаратын. Осыған байланысты далай-лама XIV Үндістанға қашуға мәжбүр болады және лауазым шынайы билікті толықтай тәуелсіздікпен бірге жоғалтады. Содан бері далай-лама тек діни қызметті ғана атқара алатын болады.

Далай-ламалар тізімі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аты Өмір сүру жылдары Басқару жылдары Тибет тілінде/ Уайли транслитерациясында Қытайланған транскрипциясы Басқа транскрипциялары
1. Далай-лама I 13911474 × དྒེ་འདུན་འགྲུབ་

дге ‘дун ‘груб

Gêdün Chub Гедүн Друп, Гендун Друп
2. Далай-лама II 14751541 × དགེ་འདུན་རྒྱ་མཚོ་Д

‘дун ргя мтшо

Gêdün Gyaco Гедүн Гьятсо, Гендүн Гьятсо
3. Далай-лама III 15431588 15781588 བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་

бсод намс ргья мтшо

Soinam Gyaco Сөнам Гьятсо
4. Далай-лама IV 15891616 [?] ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ་

ён тан гья мтшо

Yoindain Gyaco Йонтан/Ёнтан Гьятсо
5. Далай-лама V 16171682 16421682 བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་

бло бзаң ргья мтшо

Lobsang Gyaco Лобзаң Гьятсо, Лопсаң Гьятсо
6. Далай-лама VI 16831706 [?]-1706 ཚང་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་

тшаң дбьяңс ргья мтшо

Cangyang Gyaco
7. Далай-лама VII 17081757 17511757 བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་

бскал бзаң ргья мтшо

Gaisang Gyaco Кельсаң Гьятсо, Калсаң Гьятсо
8. Далай-лама VIII 17581804 17861804 བྱམས་སྤེལ་རྒྱ་མཚོ་

бьямс спел ргья мтшо

Qambê Gyaco Джампель Гьятсо, Джампал Гьятсо
9. Далай-лама IX 18061815 (18081815)×× ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོ་

луң ртогс ргья мтшо

Lungdog Gyaco Луңтог Гьятсо
10. Далай-лама X 18161837 ཚུལ་ཁྲིམ་རྒྱ་མཚོ་

тшул хрим ргья мтшо

Cüchim Gyaco Тшүлтрим/Чүлтрим Гьятсо
11. Далай-лама XI 18381856 18441856 མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་

мхас груб ргья мтшо

Kaichub Gyaco Кедруб Гьятсо
12. Далай-лама XII 18571875 18731875 འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ་

‘пхрин лас ргья мтшо

Chinlai Gyaco Тринле Гьятсо
13. Далай-лама XIII 18761933 18951933 ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ་

тхуб бстан ргья мтшо

Tubdain Gyaco Тхубтан Гьятсо, Тхуптен Гьятсо
14. Далай-лама XIV 1935 1950 —2011 བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་

бстан ‘дзин ргья мтшо

Dainzin Gyaco

× «Далай-лама» лауазымы бірінші мен екінші Далай-ламаларға тек олардың өлімдерінен кейін берілді.

×× Тоғызыншы Далай-лама ресми түрде таққа отырғанымен, шынайы билігі болмаған.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. Қазақстан тарихы(18 ғасыр-1914 жыл). 8-сынып оқулығы. Алматы "Атамұра" 2008. 55-бет.