Моңғолдар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Моңғолдар
Бүкіл халықтың саны

10-11 млн

Ең көп таралған аймақтар
 Қытай

6 146 730

 Моңғолия

3 201 377

 Ресей

822 763

 Корея Республикасы

41 500

 АҚШ

18 000-20 000

 Қырғызстан

10 000

 Чехия

7 895

 Жапония

7 340

 Канада

6 311

 Германия

4 056

 Ұлыбритания

3 331

 Қазақстан

2 723

 Франция

2 459

Тілдері

моңғол, қытай, орыс

Діні

буддизм, шаманизм (бақсылық), , тәңіршілдік, ислам

Моңғолдар, моңғол тілдес халықтар; алтай тіл шоғырының моңғол тілінде сөйлейтін (Моңғолиядағы халха, ойраттар мен Қытайдағы баоань, дунсян, даур, барга, монгор, моңғолдар мен Ауғанстандағы моғолдар, Ресейдегі буряттар мен қалмақтар) халықтар тобының жалпы атауы.[1][2]

Қоныстануы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Моңғолдардың жалпы саны 7 млн-нан астам (2000). Олардың басым көпшілігі Қытайдағы Ішкі Моңғолияда (5 млн.), Моңғолияда (2 млн-нан аса) өмір сүреді. Моңғолдар үлкен моңғолоид нәсілінің орт. азиялық түріне жатады. Моңғолдардың көпшілігі будда дінінің ламаизм тармағын ұстанады.

Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Моңғол тілдері, бурят, қалмақ тілдеріне жақын. Ол бірнеше жергілікті ерекшеліктерге ажыратылады: шығыс диалектісіне - морчин, харачин, арухорчин; орталық диалектіге - халха, чахар, ордос; батыс диалектісіне - амашан, эдзин, кукунор жатады. Әдеби тілі халха диалектісі негізінде қалыптасқан. Көне жазба ескерткіштері сақталғанымен, моңғол тілі ұлт ретінде 14-16 ғасырларда қалыптаса бастады. Моңғол тілі лексикасында көне түркі, маньчжур, тибет, санскрит, қытай тілдерінен енген сөздер жиі кездеседі.

Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Буддизм моңғолдарға 12 ғасырдың соңы - 13 ғасырдың басында енсе, гелугпа мектебі түрінде ол тек 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басынан бастап қалыптасты. 20 ғасырдың басына қарай Моңғолияда 700-ден астам үлкенді-кішілі монастырлар, храмдар мен часовнялар жұмыс істеді. Социализм кезеңінде елдің дәстүрлі, соның ішінде буддалық мәдениеті іс жүзінде жойылды. 1990 жылдан бастап оның жандануы басталды. 20 ғасырдың ортасына дейін кейбір аймақтарда шаманизм болды.[3]

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Й.Г. Ренаттың Моңғолия картасы (XVIII ғасырдың бірінші жартысы)

Протомоңғолдық этностардың қатарына ежелгі Қытай деректерінде келтірілетін түркі және тұңғыс-маньчжур тайпаларымен араласқан дун-ху, сяньби, хи және шивэй кіреді. “Моңғолэтнонимі 7 – 10 ғасырлардағы Қытай шежірелерінде мэн-гу, мэн-ва, мэн-гу-ли түрінде кездеседі. “Моңғол” этнонимінің пайда болуы жөнінде ғылымда бірнеше болжамдар бар. 13 ғасырда қазіргі Моңғолия мен Қытайдың солтүстік-шығысын мекендеген тайпалардың бір бөлігі Шыңғыс ханның басшылығымен көршілес тайпа одақтар мен мемлекеттік құрылымдарды (қидандарды, ұйғырларды, қыпшақтарды, таңғұттарды, меркіттерді, наймандарды, т.б.) бағындырып, біртұтас мемлекет құрды. 13 ғасырдың жартысында Шыңғыс хан империясы бөлінгенде көпшілік Моңғолдар Юань империясына қарады. 14 ғасырдың 2-жартысында Юань империясы тарап, Моңғолдар Қытайдан қуылды. 15 ғасырда моңғол тілдес халықтар батыс және шығыс топқа бөлініп кетті. Моңғолдардың шығыс тобы 16 ғасырда солтүстік және оңтүстік болып бөлінді. Солтүстік Моңғолдар 16 ғасырдан бастап “Халха” деп атала бастады (қазір олардың ұрпақтары Моңғол Республикасы халқының 90%-ын құрайды). Моңғолдардың қазіргі әдеби тілінің негізі халха тілі болып табылады. Оңтүстік Моңғолдар Қытайдың құрамында қалып қойды және қазір ҚХР-дағы ішкі Моңғолияда тұрады. Батыс Моңғолияда ойраттар 17 ғасырда Жоңғар хандығын құрды, олардың ұрпақтары Моңғолиядағы, Қытайдағы Моңғолдар мен қалмақтардың құрамына енді.

Шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Барлық Моңғолдардың материалдық және рухани мәдениеті ұқсас. Дәстүрлі кәсіптері – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы, сиыр, қой, ешкі, қодас, түйе өсіру). Егіншілік қосалқы рөл атқарады. Ішкі Моңғолияда арпа, бидай, жүгері, тары, зығыр өсіреді. Қосымша кәсібі – аңшылық. Негізгі баспанасы – киіз үй. Ер адамдар мен әйел адамдардың дәстүрлі киімдері – қапсырма шапан. Мерекелік киімдер жібек матадан тігіліп, жеңсіз кеудешемен толығады. Бас киімдер пішіні мен жасалған материалдары бойынша әр түрлі әлеуметтік топтарда бір-бірінен ерекшеленеді. Аяқ-киімдері – қалың табанды етік (гутал). Дәстүрлі тағамдары – ет (негізінен қой еті, сиыр мен жылқы етін сирек жейді), әр түрлі сүт өнімдері [ірімшік, май, сүт, айран, қымыз, сүт арағы (архи), т.б.]. Құс етін, балық, жеміс-жидектер, жабайы өсімдіктердің кейбір түрлерін тамақтарына пайдаланады.

Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Моңғолдардың ұлттық ойындары – ат жарыс, садақ ату, күрес. Моңғолдарға будда діні 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде ене бастады, ламаизмнің гелугпа сектасы 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың бас кезінде ғана орнықты. Моңғолдарда ауыз әдебиеті, оның ішінде батырлар жыры (моңғолдың “Гэсэр”, ойраттың “Джангар” дастандары, т.б.), саз өнері (көмеймен әндету, аспапты саз, дауысты созып ән салатын) сақталған.[4]

Қазақстандағы моңғолдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Моңғолдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы моңғолдардың саны:

  • 1970 жылы - 542 адам;
  • 1979 жылы - 413 адам;
  • 1989 жылы - 309 адам;
  • 1999 жылы - 602 адам;
  • 2009 жылы - 365 адам.[5]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Монголы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki%20%20%20/47924
  2. Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B
  3. народы мира / Монголы http://www.etnolog.ru/people.php?id=MNGL
  4. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев — Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, XI том 27 бет.
  5. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 321-бет ISBN 978-601-7472-88-7