Шугнандар

хугни, хунуни
Шугнандар
Бүкіл халықтың саны
90 000 - 115 000
Ең көп таралған аймақтар
Тәжікстан  Ауғанстан
Тілдері
шугнан тілі
Діні
шииттер

Шугнандар (өз атауы – хугни, хунуни) — Памир халықтарының бірі. Түпкі мекені Тәжікстанның Таулы-Бадахшан автономиясы мен Ауғанстанның теріскейінде. Памир халықтарының саны жағынан ең үлкені (Баджу аңғарындағы жергілікті бажувтар тобымен бірге). Қазіргі саны 90 - 115 мың адамға жетеді.

Тілі

Шугнан тілі үндіеуропалық тілдер отбасының иран (памир) тармағындағы шығыс тобының шугнан-рушан ішкі тобына жатады. 1931 жылы латын әліпбиі негізінде жазу пайда болды. Бірнеше жылдан кейін әліпби өзгерді. 1938 жылға дейін оқулықтар, кітаптар, газеттер шығарды. Одан кейін 1980 жылдардың соңына дейін бұл тілде жазба тіл болған жоқ. Бүгінде кириллица негізіндегі әліпби шектеулі қолданыста. Шугнан жазуы Ауғанстанда 2000 жылдары дами бастады. Мұнда араб әліпбиі негізінде жазу жасалды. Балаларға және оқуға арналған әдебиеттер шығарыла бастады. Бірақ 20-ғасырдың басындағы шугнан мәтіндерінің араб қарпімен жазылғаны туралы деректер бар.

Діні

Дінге сенушілер – мұсылман-шииттер (исмаилит).

Кәсібі

Шаруашылықтың негізі суармалы егіншілік болды (дәнді дақылдар, бұршақ дақылдары), тары суару үшін роликті әдіс қолданылды. Жоғары биіктікте мал шаруашылығы дамыды. Ұсақ және ірі қара мал, қодастар өсіріледі. Әйелдер қолөнерінен қолмен қыш жасау, жүн иіру, түрлі - түсті жүннен шұлық тоқу, өрнекті киіз басу дамыды.

Өмір салты

Патронимия сақталған, шағын және бөлінбеген отбасыларды біріктіреді, олар әдетте ауылдың жеке кварталын мекендейді, ортақ жайылымдары, салт-дәстүрлері бар және өзара көмек арқылы байланысады.

Неке қию рәсімінің ерекшелігі: қалыңдыққа тостаған беріп, оған өкіл адамы (вакиль) су құйып, үйленуге келісімін білдіріп, су ішіп, басын изейді. Күйеу жігіт қалыңдықты үйге кіргізіп, ол қайын енесінен сыйлық алғанша отырмайды.

Жерлеу рәсімі: марқұмды жерленген жерге апарған киіз үш күн бойы басқа қажеттіліктерге пайдаланылмайды. Адам қайтыс болғаннан кейін үшінші күні халифа арнайы тазарту дұғаларын оқиды, содан кейін ғана үй шаруашылығында қолдануға рұқсат етілді. Жерлеу рәсімінен кейін және зираттан қайтқаннан кейін барлық ер адамдар марқұмның өздеріне тигізетін зиянынан тазарту үшін дәрет алады. Шугнанда марқұмды қайтыс болғаннан кейін үшінші күні еске алу дәстүрі бар. Үйінде адам қайтыс болған соң ошақтың шетіне үш түн қатарынан жанып тұрған шырақтар қойылады. Өлгеннен кейінгі үшінші күні, күн батқанда, марқұмның үйінде еске алу шарасы өтеді, оған оның барлық көршілері мен таныстары келеді. Өлгендерге дұға оқиды, ал халифа мақтадан ұзын фитиль жасап, құран сүрелерін оқиды.

Жалпы памирлік типтегі тұрғын үйлері шатыры бар бір бөлмелі үйлер. Тұрғын үйдің ішінде қабырғалардың бойымен тас іргетаста бірнеші бөліктерге бөлінген саманнан жасалған нарлар бар. Нарлар кілеммен жабылған. Екі қабатты кереуеттердің бірінің ортасында ашық пеш бар.

Шахдара алқабының әйелдері арасында жалпы памирлік үлгідегі киімдер, Ауған Бадахшанында барқыт пальтолар мен жеңсіз күртелер кең таралған. Дәстүрлі аяқ киім – өкшесі жоқ биік шұлықпен киетін, жұмсақ табаны бар етік, тасты жолдармен жүруге ыңғайлы болу үшін табанында үш шығыңқы ағаштан жасалған аяқ киім, ағаш табаны мен кішкентай өкшесі бар сандалдар. Бас киім – түрлі-түсті бас киімдер, тақиялар. Әйелдер үлкен орамал тағады.

Қазақстандағы шугнандар

Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы халық санағы бойынша бұл этностың 21 өкілі тіркелген, бұдан бұрынғы халық санақтарында бұл этностан өкіл белгіленбеген (бұл этностық сананың жаңғырып, өз ұлты туралы еркін мəлімдеу мүмкіндігі тууымен байланысты).