Чувандар
| Чувандар | |
| этэл | |
.png) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 700 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
1 002 (2010) |
 Украина |
226 (2002) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Чувандар (өзд. атауы - этэл), шелаги — Қиыр Шығыстағы аз санды ұлт. Ресейдің Чукотка аймағында тұрады, Анадырь өзені алабында тіршілік етеді. Жалпы саны 1,7 мың адам (2004).
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Палеоазияттық юкагир-чуван тілінде сөйлейді. Шуван тілі – палеоазияттық тілдер отбасының оқшауланған тілі (юкагир-шуван тілдері), жалғамалы (агглютинативті) тілдерге жатады.[1]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Чувандардың діні – православие. Дәстүрлі діни сенімдері сақталған.[2]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Чувандардың этникалық тарихы өте күрделі мәселелердің бірі. Көпшілік ғалымдар чувандар чукчалармен туыстас деп есептейді. Чувандар — Қиыр Шығыстың, Сібірдің шағын байырғы халқы. Орыс деректерінде олар туралы бірінші рет 17 ғасырда айтылады, онда чувандар юкагир халықтарының бірі ретінде айтылады. Олар казактармен бірге коряктар мен чукчаларға қарсы 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басы аралығындағы әскери жорықтарға қатысып, бұл орыстармен жақындасуға ықпал етті. 18 ғасырдың аяғында чукчалармен қақтығыстар айтарлықтай азайды, бұл халықтың Анадырға қайта оралуына мүмкіндік берді. Олар 19 ғасырдың аяғында Анадыр өңірінде орналасып, 19 ғасырдың басында чувандар екі этнографиялық топқа бөлінді:
- көшпелі, мәдени жағынан чукчаларға, коряктарға жақын;
- отырықшы, оларды Анадырлықтар, Марковтықтар деп те атайды.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында отырықшы чувандар-марковтар камчадалдар деп атала бастады, тек көшпелілер ғана чувандар деп аталды. 1989 жылға дейін халық санағында ұлты ескерілмеді, өкілдері чукча, орыс болып жазылды. Отырықшы және көшпелі чувандардың қазіргі топтары көрші халықтармен және өз араларымен араласып кеткенімен, өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтап қалды.[3]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсібі - балықшылық, балық аулау, бұғы өсіру және терісі бағалы аңдарды аулау болды. Олар жабайы бұғыларды аулады, орыстар келгенге дейін олар делдалдық, чукчалармен, Охотск жағалауының тұрғындарымен айырбаспен айналысты. Олар қақпан мен мылтық көмегімен терісі бағалы аңдарды: тиін, қоян, арктикалық түлкі, қасқырды аулады. Отырықшы чувандардың негізгі көлік құралы қайықтардан басқа иттер сүйреткен жеңіл қайың шаналары болды. Бір шанада әдетте 8-ден 12-ге дейін ит болды. 1930 жылдардың басында Марково ауылында 300-ге дейін ит болған, оның 260-ы шана иттер болатын. 1980 жылы ауылда ит шаруашылығы толығымен жойылды. Бүгінде чувандар эвендермен және чукчалармен солтүстік бұғы шаруашылығында жұмыс істейді, дәстүрлі қолөнермен айналысады, балық аулайды және өңдейді. Көпшілігі мал өсіріп, бау-бақшамен айналысады.[4]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көшпелілер баспанасы ярангалар және чум болды. Отырықшы халық юкагирлермен және орыстармен ортақ ауылдарда, төбесі тегіс ағаш үйлерде тұрды. Бұғы терісімен жабылған ағаш немесе жер едені бар ондаған ағаш үйлер болды. Терезе саңылаулары кит ішектерінен жасалған пленкалармен немесе арнайы бұғы терісінен - ұштармен жабылған. Балшықпен қапталған жіңішке сырықтардан жасалған ошақтар болды.[5]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қыста чувандар чукча үлгісіндегі теріден жасалған киім киген – қос жүнді кухлянка мен қос шалбар, жазда – матадан жасалған тымағы бар жабық киім. Аяқ киім итбалық терісінен, камустан және теріден жасалған. Марковтар орыс киімін пайдаланды.[6]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Чувандардың тағамының негізін бұғы еті мен балық құрады. Орманда әртүрлі шөптер мен жидектер жинады. Шұңқырларда балық ашытып, тұздалған, юкола жасады. Қызыл балықты көп мөлшерде кептіріп, өздеріне және иттерге азық үшін жинады. Мереке күндері пирог пен нан пісірді. Сусындардан олар браганы (бурдук) пайдаланып, көп мөлшерде шай ішті. Көшпелілер негізінен бұғы етін пайдаланды.[7]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықтың қазіргі ұрпақтары ертегілерді, жырларды, ескі орыс эпостарын сақтап қалды. Ауыз әдебиеті сақталған. Отырықшы да, көшпелі чуваларда да шынайы және фантастикалық оқиғаларды біріктіретін аңшылық фольклоры кең тараған. Қазіргі таңда Чувандар ассимиляцияға ұшырап, ұлттық болмысын жоғалта бастаған.[8]
Қазақстандағы чувандар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстанның чуван диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 22 (1989 ж.),
- 375 (1999 ж.),
- 25 (2009 ж.) адам.[9]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 201. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 15 желтоқсан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Чувандар. Тексерілді, 15 желтоқсан 2024.
- ↑ Наталья Котоман. Чувандар – Қиыр Шығыстың шағын халқы. Тексерілді, 15 желтоқсан 2024.
- ↑ Чувандар. Тексерілді, 15 желтоқсан 2024.
- ↑ Батьянова Е.П., Горохов С.Н. Чувандар. Тексерілді, 15 желтоқсан 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 632. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Қазақстан ұлттық энциклопедия — Алматы, 2007 Т. 9.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 338. — ISBN 978-601-7472-88-7.
