Энец
| энчо, могади, пебай | |
| Энец | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
300 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Энец (өз атауы - энчо, могади, пебай, ескі атауы Енисей самодийлері (самоед)) —Ресейдің солтүстігіндегі ең шағын этникалық топтардың бірі.[1] Қазіргі уақытта энецтер географиялық жағынан екі топты біріктіреді: Тундра энеці және Орман энеці.[2]
Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1614 жылғы құжаттарда олардың саны 1428 адам, 1640 ж.-940 адам, 1681 ж.-892 адам деп есептеді. ХVII ғасырда энецтердің азаюы 1630-1631 жылдардағы шешек эпидемиясымен байланысты, содан кейін кейбір энец ұрпақтары толығымен жойылды, сонымен қатар Енисейдің солтүстігінде болған XVII ғасырдың аяғы — XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы этникалық тарихи оқиғаларға байланысты болды.
Энецтер саны 1897 жылы – 488 адам, 1926 жылы – 482 адам болды. 1959, 1971, 1979 жылдардағы санақтарда энецтер мүлдем ескерілмеді, өйткені олардың тұрғылықты жерінде олар ненецтермен немесе нганасанмимен теңдестірілді. 1989 жылы 209 энец болды, ал 2002 жылғы санақ бойынша - 237, оның ішінде 213 адам Краснояр өлкесінде, негізінен Таймыр (Долган-Ненец) автономды округы, 2010 жылғы санақ бойынша - 221 адам тұрды.
Қазіргі уақытта энецтер негізінен Енисей сағасындағы елді мекендерде, Дудинка қаласының ауданында, Усть-Авам ауылында, Краснояр өлкесінің Таймыр (Долган-Ненец) автономды округінде тұрады.[3]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Энец тілі Орал тілдері отбасының самодий тобына жатады. Диалектілері: тундра және орман. Өз жазуы жоқ. Мектептерде энец тілі оқытылмайды. Оны факультативтік түрде зерттеуге талпыныс жасалуда. Энец тілінде радиохабар таратылады.[4]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ресми түрде халық православие болып саналады, бірақ олардың тұрғылықты жерлері мен қашықтығына қол жеткізу қиын болғандықтан, миссионерлер энецтерді православие дініне айналдыра алмады. Христиандар тек орман энецтері болды, қалған бөлігі бүгінгі күнге дейін табиғат құбылыстарына, рухтарға табынады, анимистік пантеизмді, шаманизмді ұстанады. Рухтардың бейнелері орманда және төбелерде ерекше жерлерде орналасқан. Рухтарға ақша, бұғы еті, мата бөліктері құрбандыққа шалынады.
Энецтер арасында жануарларды, құстарды, балықты қастерлеу кең таралған, бірақ ең маңызды орынды бұғы алады. Ақ түс киелі болып саналады, адамдар бұл жануарларды негізгі құдай Нумға жатады деп санайды. Бұндай киікті өлтіруге, жеуге, шанаға байлауға болмайды.[5]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
17 ғасырдың 2-жартысынан бастап оларды батыстан ненецтер, оңтүстіктен солтүстік-шығысқа қарай Енисейдің оң жағалауынан селькуптар, кеттер және эвенктер ығыстырды. Орман энецтері көршілес Енисей ненецтеріне (юрактарға) мәдениеті жағынан және неке байланыстарымен тығыз байланысты, тундрасы энецтері нганасандарға жақын. 19 ғасырда Енисей губерниясының құрамында Хантай және Қарасин "рулық басқармалары" құрылды.[6] Хантай басқармасын тундра тобы құрады. Оның саны 1827 жылы 239 адамды құрады. Жазда тундра Енисей шығанағының оң жағалауындағы Гольчиха ойпатында және Пур ойпатында жүрді, ал қыстың басталуымен олар Енисейді мұзбен кесіп өтіп, оңтүстікке орман-тундраға көшті. Орман Энец 258 адамды құрады.
XIX-ғасырдың 30-40-жылдарынан бастап Карасин самоедтерінің көп балалы отбасылары Хантай самоедтерінің аумағында жазда көшіп келді. Карасин самоедтері жыл бойы орман-тундрада жүрді. 1849-50 жылдың қысында энецтер мен ненецтер арасындағы соңғы қақтығыс Туручедо аралында болып, ол энецтердің жеңісімен аяқталды. Нәтижесінде осы халықтар арасында Енисей шекарасы түпкілікті жүргізілді.
Содан бері Енисейдің оң жағы "самоед", яғни энец, ал сол жағы "юрац", яғни ненец деп саналды. Энцтер мекендейтін аймақ негізінен тундра болып табылады. Ормандар (негізінен балқарағай) Енисейдің оң жағалауында Дудинкадан оңтүстікке қарай бірнеше ондаған шақырым жерде.[7]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі дәстүрлі кәсібі – бұғыларды аулау. Олар өзен өткелдеріндегі торлары бар тұзақтарға бұғыларды айдап түсірді, қазір мылтықпен ауланады.
Тері аңшылықтары кең таралған (арктикалық түлкі, түлкі, ақкіс). Енисейде балық аулау аулар мен тор арқылы дамыды, майшабақ, омуль, ақ лосось, ақ балық және бекіре балықтары ауланды. Бұғы өсіру, бұғы бағу және шана ненецтерден алынған. 1930 жылдары бұғы өсіру және аңшылық шаруашылықтары ұйымдастырылды.[8]
Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XVIII ғасырға дейін энецтер арасында рулар болған. XVII ғасырдың аяғынан бастап шығысқа қоныс аударуға байланысты олар кішігірім экзогамиялық топтарға ыдырайды. XIX ғасырға дейін көп балалы отбасылар, көп әйел алу, қалыңдық құнын төлейтін неке сақталды.
Дәстүрлі тұрғын үйі - конустық шатыр, нганасанға жақын және құрылысы мен жабынының элементтері бойынша ненецтерден ерекшеленеді. XX-шы ғасырда чумның ненецтік түрі, долгандардан - шананы қабылданды. Қазіргі энецтер негізінен стационарлық елді мекендерде тұрады.
Қысқы ерлер киімі – капюшоны бар күрте, аң терісінен тігілген шалбар, бұғы терісінен тігілген биік аяқ киім, түкті шұлық. Әйелдер күртесі, ерлерге қарағанда, алды ашық болып келеді. Оның астына жеңсіз ішінен аң терісі тігілген комбинезон киген. Әйелдердің аяқ киімі ерлерге қарағанда қысқа болды. Әйелдердің қысқы бас киімі де екі қабат болып тігілді: астыңғы жағы ішке қарай, үстіңгі жағы сыртқа қарай.
Дәстүрлі тағамдары - жаңа піскен және мұздатылған ет, жазда жаңа піскен балық. Балықтан юкола мен балық ұнын – порса дайындайды.[9]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Коренные малочисленные народы Таймыра, их традиции https://taimyr24.ru/about/KMNT_traditons_T/enci.php
- ↑ ЭНЦЫ https://www.taimyr-museum.ru/ency
- ↑ МАЛЫЕ НАРОДЫ РОССИИ. ЭНЦЫ https://kontinentusa.com/malye-narody-rossii-ency/
- ↑ Энцы http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/entsy/ Мұрағатталған 5 ақпанның 2023 жылы.
- ↑ Энцы — носители редчайшего языка на Земле Источник: https://travelask.ru/articles/entsy-nositeli-redchayshego-yazyka-na-zemle
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4936370
- ↑ История России в датах https://rushrono.ru/people_enzy.html
- ↑ Энцы http://bsk.nios.ru/enciklodediya/ency
- ↑ народы мира / Энцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=ENTS
