Хазарейлер
| Хазарейлер | |
| (х)аза́ра | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
8-12 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Хазарлар — Ауғанстандағы иран тілінде сөйлейтін халық. Олар Орталық Ауған тауларының шығысында (Хазаражат, Хазаристанның тарихи аймақтары – негізінен Сари-Пуль, Гор, Бамиян, Дайкунди, Урузган, Газни вилайаттары) тұрады. Халқы 2,5 миллионнан 6,5 миллион адамға дейін. (2015 ж.). 0,5 миллионға дейін адам Иранда, шамамен 0,2 миллион адам Пәкістанның оңтүстік-батысында (Белуджистан) тұрады.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар дари тіліне жақын тілде сөйлейді, моңғол тілдерінен алынған көптеген сөздер бар.
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хазарейлер шииттік исламды ұстанады.[2]
Этногенезі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хазарейлердің өз атауы – Хезаре. Хезар сөзі иран тілдерінде «мың» дегенді білдіреді. Бұл халықтың негізі 1221-1223 жылдары Ауғанстанды жаулап алғаннан кейін Шыңғыстықтардың артында қалған жауынгерлер болса керек. Л.Темірхановтың айтуынша, «Хазарейлер — моңғол және тәжік элементтерінің араласуы нәтижесінде қалыптасқан халық».[3]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі дәстүрлі кәсіптері егіншілік және мал шаруашылығы. Мал басының басым бөлігін қой өсіру құрайды. Кейбір қой тұқымдары Ауғанстанда ең жақсы жүн өнімін береді. Түйе, есек, ірі қара мал да өсіріледі. Хазарейлер түрлі қолөнер түрлерімен де айналысады. Ең көп тарағандары – тоқымашылық, тоқу, етікшілік, тігіншілік және ұсталық. Хазарлар әсіресе мата өндірісімен танымал.[4]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рулық бөлініс, әсіресе, хазаражат хазарлары арасында сақталды: негізгі тайпалар шейхали, бесуд, дайзангилер, урузгандар, джгурилар, дайкунтилар, фулади, якауланг. Хазарлардың этникалық бірігуі күшеюде.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ауылдары 4 бұрышында мұнаралары бар қыш қабырғамен қоршалған. Ауқаттылардың баспанасы – моңғол киіз үйі, кедейлердікі саман үйлер. Көшпелілер киізбен жабылған шатырда тұрады.[5]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ерлер мен әйелдер киімі – көйлек пен шалбар. Ерлер де жеңсіз күртеше, кафтан, халат киеді. Әйелдер - кокошникке ұқсас бас киім, оның үстіне 2 шарф байлайды.
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хазар асханасына Орталық Азия, Оңтүстік Азия және Парсы тағамдары қатты әсер етеді. Дегенмен, арнайы тағамдар, пісіру әдістері және оларға тән әртүрлі пісіру стильдері бар. Олардың ас ішу этикеті бар. Олардың мәдениетінде қонақтарға арнайы ас әзірлеу дәстүрі бар.
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Музыкалық фольклор – зурна мен домбыраның сүйемелдеуімен орындалатын әндер мен билер; тойларда – әзілкештің көмекшісімен өнер көрсетеді. Театрландырылған қойылымдарда әйел рөлдерін ер адамдар сомдайды. Мереке күндері ат жарысын, палуан күресін, түйе жекпе-жегін ұйымдастырады. Табиғат күштеріне табынудың, анимизмнің қалдықтары сақталған.[6]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ↑ Хазарейлер -Ауғанстан тауларындағы Шыңғыс хан дәуірінің мұрасы. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ↑ Хазарейлер. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ↑ В.Н. Кисляков. Хазарейлер. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Хазарейлер. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 590. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Хазарейлер
