Удиндер
| Удиндер | |
| уди́ | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
10 000 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
4 267 (2010) |
 Әзербайжан |
3 800 (2009) |
 Украина |
592 (2001) |
 Қазақстан |
247 (2009) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Удиндер — (өзд. атауы уди, ути) Шығыс Кавказдағы ең ежелгі халықтардың бірі. Тарихи тұрғылықты жері қазіргі Әзербайжанның аумағы болып табылады. Қазіргі уақытта олар Ресейде, Грузияда, Арменияда, Қазақстанда, Украинада және басқа да көптеген елдерде тұрады. Жалпы саны 10 мыңға жуық адам.
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удин тілі иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лезгин ішкі тобына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады, эргативті және номинативті құрылыстарының үйлесімімен сипатталады. Удин тілі екі диалектіге бөлінеді: нидж және варташен-октомбери.[1]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі удиндер, көне христиандықтың миофизиттік бағытын (Армян Апостолдық шіркеуі) ұстанады.[2]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удиндер Кавказ Албаниясын құрушылардың тайпаларының бірі болды. Ертеде удиндер Каспий теңізінің жағасынан Кавказ тауларына дейін, Кураның сол және оң жағалауында біршама кең аумақтарда қоныстанған. Кавказ Албаниясының бір аймағы осы атпен Ути деп аталды. Арабтар Кавказ Албаниясын жаулап алғаннан кейін удиндерді мұсылмандандыру және олардың санының қысқаруының белсенді процесі басталды. Батыс удиндер Таулы Қарабақ пен Ути шекарасындағы бірнеше ауылды тастап, Нидж ауылына қоныстанды.
11 ғасырда оғыз түріктері аймағына қоныс аударудың басталуымен удиндер түріктенді. Таяу өткен дәуірдің өзінде удилер Мирзабейли, Солтан Нуха, Джоурлу, Мыхлыкувах, Баян, Варданлы, Кирзан, Малых, Енгикенд және т.б ауылдарда өмір сүрсе, қазір олар әзірбайжандармен сіңісіп кетті. Удиндердің негізгі бөлігі Әзірбайжанның қалған байырғы тұрғындарының көпшілігі сияқты әзірбайжан халқының құрамына кірді.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удиндердің негізгі кәсібі жермен байланысты: егістік, темекі өсіру, бау-бақша, егіншілік, бау-бақша. Негізгі дақылдар бидай, күріш, жүгері, арпа, тары болды. Алмұрт, қара өрік, шие, өрік, алма, інжір, құрма ағаштары өсірілген иеліктерде бау-бақшалар басым болды. Кең аумақтарды жаңғақ, фундук, каштан, жүзім, тұт екпелері алып жатты. Бақшалардан түрлі дақылдар асқабақ, баклажан, қызанақ, жалбыз, кинза, сарымсақ, қияр, бұрыш, қарбыз, қауын т.б. өсірілді. Мал шаруашылығы қосалқы рөл атқарды. Олар қой, шошқа, тауық, күркетауық, ірі қара мал өсірді. Негізінен малдар қосалқы шаруашылықтарда ұсталды, сүт өнімдерін алуға пайдаланылды. Дәстүрлі қолөнер керамика, жүн өңдеу, ағаш ою өнері дамыған деп саналды.[3]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удиндер ерте үйленді: ұлдар 16 жаста, қыздар 13 жаста. Ертеде удиндер көп балалы отбасымен сипатталды, олардың мүшелері бір-бірімен тығыз байланысты және «отбасылық» аудандарда жинақы өмір сүрді. Әрбір осындай кварталда егістік пен бау-бақша жұмыстарын басқаратын басшы, әдетте көп балалы отбасының үлкені болды. Әке – үйдің басшысы және қожайыны, оған барлық отбасы мүшелері сөзсіз бағынады.[4]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удин ауылдары тау бөктерінде орналасқан және шашыраңқы орналасады. Үй-жайға шаруашылық ауласы, бау-бақша кіреді және айналасы тоқылған қабырғалармен немесе тас қоршаумен қоршалған. Үйлері бір қабатты, тас немесе қыш кірпіштен биік тас іргетасқа қаланған, төбесі екі-төрт баурайлы, сабанмен жабылған, кейінірек жабынқышпен қапталған.
19 ғасырдың аяғында мұржасы бар ашық ошақ, кейін уақытша темір пеш пайда болды. 20 ғасырдың басында галереясы (эйван) және кең әйнекті терезелері бар тастан жасалған екі қабатты үйлер пайда болды.[5]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удиндердің дәстүрлі ерлер костюмі кейбір бөлшектерімен ерекшеленетін жалпы кавказдық киімге ұқсайды. Гурат деп аталатын тік жағасы бар жейде, кең шалбармен, үстіне тігілген биік жағалы кафтан – архалук киетін. Киім күміспен безендірілген белбеумен байланған, оған қанжар бекітілген. Конустық пішінді қой терісінен жасалған қалпақ бас киім ретінде қызмет етті.
Әйелдер ұзын, қызыл көйлек киеді, олардың үстінде күміс түймелермен және тиындармен безендірілген архалуықтар бар. Бас киім күміс шарлармен, інжу-маржандармен, тиындармен, ілгектермен безендірілген. Күміс белбеу әйелдер арасында да жиі кездеседі. Қазіргі удиндер қалалық киім киеді.[6]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Удин тағамдарының негізі көкөніс және сүт тағамдары болды. Палау кең таралған, оның негізі әртүрлі түрлері күріш, бұршақ, каштан, жүгері, кептірілген жемістерден жасалады. Удиндердің күнделікті саналатын дәстүрлі тағамы – хариса. Ол ұнтақталған күйге дейін қайнатылған, құс еті мен етінің ұсақ бөліктері қосылған сары маймен, дәмделген бидайдан тұрады. Уди асханасында көкөністер мен шөптерден жасалған тағамдар көп: баклажан, асқабақ, қалақай, қызанақ, бұрыш, қырыққабат. Тәттілерге, салаттарға, ыстық тағамдарға, сорпаларға қоспа ретінде жаңғақтар белсенді қолданылды.
Сусындар - жидектерден, шөптерден, жүзімнен, алмұрттан, алмадан, тұт ағашынан жасалған арақ тұнбалары. Тәтті тағамдарға бал қосылған халва жатады.[7]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Удин фольклоры өте алуан түрлі. Бұл ертегілердің, аңыздардың, нақылдардың, әндердің, ойындардың, мақал-мәтелдердің барлық түрлері. Оның бір бөлігі бүгінгі күнге дейін сақталса, бір бөлігі өткен ғасыр жазбаларынан белгілі. Христиан дінін қабылдағаннан кейін де удиндер басқа албан тайпалары сияқты өздерінің бұрынғы әдет-ғұрыптарын ұмытпай, жаңа дінмен біріктірді. Әртүрлі нанымдар, көріпкелдік, сиқырлы әрекеттер кеңінен тараған. Көз тиюді, ауруды емдеген емшілердің ықпалы зор болды, ата-бабалар культі де кең тараған.
Удиндердің көп жанрлы ауызша халық шығармашылығы халықтың ежелгі рухани мәдениетін айғақтайды. Ауызша ауыз әдебиеті жанрларының ішінде мифологиялық әңгімелер, эпикалық – батырлық ертегілер, діни әңгімелер, тарихи артықшылықтарды атауға болады.[8]
Қазақстандағы удиндер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1989 жылғы халық санағы бойынша КСРО-да 7 971 удин болды. Қазақстанның удин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 33 (1970 ж.),
- 194 (1979 ж.),
- 363 (1989 ж.),
- 294 (1999 ж.),
- 247 (2009 ж.) адам.[9]
1999 жылғы санақ бойынша Қазақстандағы удиндердің қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 91 адам (31,0%), қостілділер – 203 адам (69,0%).
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Удиндер
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 187. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 165. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- ↑ Анна Семенова Удиндер. Тексерілді, 3 желтоқсан 2024.
- ↑ Удиндер: тілі, діні, фольклоры мен дәстүрі. Тексерілді, 3 желтоқсан 2024.
- ↑ Волкова Н.Г. Удиндер. Тексерілді, 3 желтоқсан 2024.
- ↑ Удиндер. Тексерілді, 3 желтоқсан 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 560. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Удиндердің этнографиясы. Тексерілді, 3 желтоқсан 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 415. — ISBN 978-601-7472-88-7.
