Дыбыстық жазу

Анықтама

Дыбыстық жазу (әріп жазуы) орыс. звуковое(фонетическое) письмо — тіл дыбыстарын, фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу жүйесі. Сондықтан кейде оны “әріп жазуы” деп те атайды. Әріп жазуы буын жазуынан кейін пайда болды. Таза күйінде консонантты дыбыстық жазу б.з.б. ІІ-мыңжылдықтың ІІ-жартысында пайда болса, вокалданған дыбыстық жазу б.з. І-мыңжылдығының басында пайда болған. Әріп жазуы пайда болуының дүниежүзілік мәдениеттің дамуы үшін үлкен маңызы болды. Жазу жүйелерінің ішінде әріп жазуы — ең қолайлы жазу. Әр түрлі тілдерде буын саны мен сөздің санынан дыбыстың саны әлдеқайда аз. Осыған орай дыбыстарды таңбалау үшін, әдетте, 20-дан 40-қа дейінгі таңба санының өзі жеткілікті болады. Әріп жазуындағы таңбалардың мұндай шағын мөлшері жазуды меңгеруді, сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді. Әріп жазуы — сөздерді ғана емес, сонымен бірге олардың дыбыстық жағы мен грамматикалық формаларын да дәлме-дәл белгілеу үшін өте-мөте қолайлы жазу.

Ертедегі әріп жазуы

Ертедегі әріп жазуы (финикий жазуы, еврей жазуы, арамей жазуы және т.б.) консонантты дыбыстық жазу болды. Ондағы таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды ғана белгілейтін болған. Жазудың бұл жүйесі дауыстыларға қарағанда дауыссыздардың қызметі мен мәні басым тілдерде пайда болып қалыптасқан. Мысалы, семит тілдерінде (ішінара хамит тілдерінде) сөздің түбірі дауыссыз дыбыстардың тіркесінен құралады да, оларға дауыстылар қабаттасқанда, ол дауыстылар түрлене отырып, туынды сөздің әр түлі грамматика формаларын білдіреді. Консонантты дыбыстық таңбалар алғаш рет Мысыр жазуында пайда болды. Ежелгі мысыр тілінің семит тілдерімен (ассиро-вавилон, финикий, еврей тілдері және т.б.) біраз ортақ жақтары болған. Мысалы, мысыр тілінде дауыстылардан дауыссыздардың мәні басым. Бұл тілде де сөздің түбірі дауыссыздардан құралады.

Финикий жазуы

Финикий әліпбиінің басқа әліпбилермен салыстырмасы

Зерттеушілер ең алғашқы таза дыбыстық жазу деп финикий жазуын атайды. Жазу тарихының мамандарының пікірінше, финикий жазуының ескерткіштері (Ахирам, Асдрубаал, Элибаал жазба ескерткіштері және т.б.) біздің заманымызға дейінгі Х —ХІ ғасырларда пайда болған. Финикий жазуында 22 таңба бар. Олардың әрқайсысы жеке дыбысты таңбалаған.

Әріп жазуының ерекшеліктері

Әріп жазуы бір елден екінші елге ауысуға икемді болды. Кейбір халықтар басқалардан әріп жазуын қабылдай отырып, оның әліпбилік құрамын өз тілдерінің дыбыстық жүйесіне икемдеп алған. Мысалы, финикий әліпбиінің негізінде грек жазуының қалыптасуы кезінде, ал грек әліпбиінің негізінде славян жазуының қалыптасуы кезінде осылай болды. Әріп жазуының таралуы б.з.б. 1-мыңжылдықтың алғашқы ғасырларынан басталады. Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта таралды. Шығыста финикий жазуының негізінде пайда болған арамей жазуынан Азия халықтарының әріп жазу жүйелері жасалса, батыста финикий жазуының негізінде пайда болған грек жазуынан Еуропа халықтарының жазу жүйелері жасалып таралды. Шығыстағы әріп жазу жүйелерінің көпшілігінде белгілі дәрежеде финикийлік консонантты принцип сақталса, батыста грек жазуынан бастап, барлық жазу вокалданған дыбыстық жолмен дамыды.

Шығыстағы әріп жазу жүйелерінің барлығы да (еврей жазуынан басқалары) шығу тегі жағынан арамей әріп жазуына барып тіреледі. Арамей жазуынан тараған жазулардың 4 түрлі бұтағы бар. Олар: соғды жазуы, сирия жазуы және араб жазуы. Осы бұтақтардың әрқайсысынан бірнеше жазулар жасалып дамыған.

Ежелгі түркі жазуы

Ғалымдар ежелгі түркі жазуын (5 — 8 ғасырлар) да түп негізі арамей жазуынан таралған соғды жазуы негізінде пайда болды деп есептейді. Ал түркі халықтары одан кейін пайдаланған араб жазуы құрылысы жағынан флективті, сөздерінің түбір құрамы консонантты болып келетін семит тілдері үшін қолайлы болғанымен, басқа тілдер үшін жанасымды бола алмады. Араб жазуы түркі тілінде сөйлейтін халықтарға ертеректе тараған болатын. Бірақ бұл жазу түркі тілдерінің дыбыстық құрамына да, агглютинативті сипатына да сай келмеді. Сондықтан оны түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар өз тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне ыңғайластырып өзгертті, қосымша әріптер мен диакритикалық белгілер енгізді. Алайда араб жазуының консонантты сипаты, графикалық жағынан күрделілігі түркі тілдері үшін жат, қолайсыз екендігін көрсетті. Түркі тілдерінде сөйлейтін Кеңес Одағындағы халықтар латын әліпбиін, кейінірек кириллицаны қабылдады. Түркия араб жазуынан латын жазуына көшті. Әріп жазуына, әсіресе, гректер үлкен өзгерістер енгізіп, оның дамуына ат салысты. Олар дауыссыздарды ғана емес, дауысты дыбыстарды да таңбалау үшін арнаулы әріптер енгізді.