Есберді батыр

Есберді Бәйтеліұлы
Қожанбет Есберді Бәйтеліұлы
Лақап аты	Есберді батыр
Туған күні	XVII ғасырдың соңы
Туған жері	Бөкенбай тауының оңтүстік етегі
Қайтыс болған күні	XVIII ғ
Қайтыс болған жері	Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Қалжыр өзені
Мемлекет	Қазақ хандығы
Қызмет еткен жылдары	XVIII басы - XVIII ортасы
Атағы	Батыр

Есберді батыр - батыр, шешен, Қожамбет-Наймандар әскерлерін бастаған қолбасшы. Шамамен XVII - XVIII ғасырда өмір сүріп, Абылай ханның сенімді серігі Әбілпейіз сұлтанның батырларының бірі болған. Руы - Найман, Қаракерей ішіндегі Қожанбет, Егізқара атасына жатады.

Ата қоныстары Бөкенбай тауының оңтүстік етегі, Қалжыр өзенінің бойы.

Жоңғар шапқыншылығы кезінде ел-жұртына қамқорлық танытады. 1770 - 1776 жылдары найман елі Әбілпейіз және Көгедай сұлтандардың билігінде болады. 1776 жылы Әбілпейіз ордасы Қалжыр өзенімен Күршім өзені аралығында болған. Бабатілеу, Қабырғатал арасына хан ордасын тіккен. Көгедай Әбілпейізұлы ордасын Зайсандағы Жеменей өзенінің бойына ауыстырады. Хан ордасы кейіннен Ластыға ауысады. Себебі, бұл жер Қытаймен сауда қатынастарына қолайлы болды. Бұл кезде Шәуешекте жәрмеңке ашылады.

1726 жылы Ордабасы тауының маңында бүкілқазақтық құрылтай болды. Осы құрылтайға Қазақ хандығы жеріндегі хан - сұлтандар, атақты батырлар қатысады. Есберді батыр өз жасақтарын бастап құрылтайға қатысады. Есберді батыр Бұланты, Аңырақай шайқастарына қатысады. Бірде Көгедай төре Есберді батырды дереу Ластыға, Әбілпейіз ордасына шақырады. Бір түнде кешікпей жетсін дейді. Есберді батыр бірнеше жолдасымен Қара Ертістегі жалғыз өткел Түйетастан зорға өтеді. Батыр Түйетас арқылы бір жарым күнде Ластыға Көгедай төре алдына барады.

• Айтылған мерзімнен кешігіп келгені үшін Есберді батырдың басын алыңдар, - дейді Көгедай төре.
• Алдымен төренің басын мен алармын, содан кейін менің басымды сендер аласыңдар, - дейді Есберді батыр.
• Батырым кеудең асыл екен, бөксең жасық екен депті төре. Соңыңа ерген әскерің жоқ деген мағынада айтқан болса керек. Осыдан кейін төре ойланып, батырды жазадан босатады. Төренің аузы уәлі болғаныма, Бәйтелі ұрпақтарынан Есбердіден кейін қол бастаған батыр шықпайды.

Есберді батыр қайтыс болған соң Қалжыр өзенінің бойындағы Диірмен деген жерге жерленеді. Көгедай төре батырдың зиратын көріп : "Есберді батыр адам еді, батыр денесі етекте жатпау керек. Оны көтеріңкі биік жерге жерлеп, "Есберді нұрасы" деп атаңдар" дейді. Батырдың ұрпақтары Есбердінің денесін орнынан алып, орнына қара қой көміпті. Себебі, қазақ халқының дәстүрі бойынша жерленген адамның денесі орынынан алынса, мәйіттің орны бос қалмауы керек болған. Батырды Қалжыр өзенінің оңтүстік - батысына биік жерге құрметпен жерленген. Күйдірілген қышпен қоршалған төрт бұрышты зираты осы күнге дейін тұр. Зират белгіні жұрт "Есберді нұрасы" деп атайды. "Есберді нұрасы" көп жылдар бойы жалғыз оқшау тұрады. 1966 жылы Қожанбет , Егізқара Дөсет атасына жататын Меңдібаев Ғұмар қария "Есберді нұрасына" жерленеді. Осыдан кейін "Есберді нұрасында бейіттер көбейіп кетеді. "Есберді нұрасы" күні бүгінге дейін көп бейіттер арасында тұр. Батыр туралы деректер аз. Есберді батырдың қандай ұрыстарға қатысқаны, әскерінің саны қанша болғаны туралы жазбаша деректер жоқтың қасы. Әрине мұндай құбылыс өзге батырларға да тән. Ол туралы деректер ауызша түрде ғана сақталған. Батыр туралы деректердің ұмыт қалмай, жиналып бірізділікке салынуына Марқа өңірінің беделді ұстазы, зерттеушісі Мешелева Мәкеннің үлесі қомақты. Мешелева Мәкеннің "Қарт Алтай аясындағы ару Марқа" атты кітабында батыр туралы жинаған материалдарды, Марқа өңірің атақты адамдары туралы мәліметтер келтірді. Өзге тарихи кітаптардың бірде бірінде Есберді батыр туралы деректер келтірілмеген.

Ұрпақтары

Есберді батырдың абыройы өте жоғары болған. Ол атақты Қамбар төреден қалыңсыз қыз алған. Яғни, батыр Шыңғыс хан ұрпақтарымен туыстық қатынаста болған. Ұрпақтары Шығыс Қазақстан облысының Марқакөл аймағында, Жаңаауыл ауылы және Қалжыр ауылында. Ұрпақтарының бір бөлігі Түркия елінде. Бейіті қазіргі Бәйгетөбе деген жерде. Ақсақалдардың айтуынша бейітке 300 жыл болған. Есберді батырдың әкесі - Бәйтелі. Ұлдарының бірі - Белеш. Белештен - Шәкі қажы, Шәкіден - Сұрабай, Сұрабайдан - Асқар, Асқардан - Мұса (1870 - 1943), Мұсадан - Сиязбай (1901 - 1928), Секен, Бекен тарайды. Бекен бала кезінде қой бағып жүріп Қалжырға ағып кетеді. Секеннен Сәветбек, Сәветхан, Қарлығаш тарайды. Секен Ұлы Отан соғысынан оралмайды. Сиязбай 27 жасында соқыршектен қайтыс болады. Сиязбайдан - Қабышкен (1927 - 2012), Қабышкеннен бес ұл: Мұратхан, Болатқан, Бауыржан, Талант, Дулат тарайды. Батыр туралы мәліметтер тек ауызша ақсақалдардың айтуымен жеткен. Жоңғар шапқыншылығы кезінде ерлік көрсеткен.

Батырдың ұрпақтарының біразы ауыр жылдары заманның ауыртпалығымен туған жерден алысқа көшіп кеткен. Қытайға көшкен Есберді ұрпақтары 20 ғасырдың 30 жылдарына дейін сонда тұрақтаған. Алайда, ұрпақтың қамымен, болашақты ойлап, олар оңтүстік азия елдерін басып өтіп, Түркия еліне қоныс аударған. Түркияға барар жолда олар небір қиындықтарға жолыққан. Бүгінгі таңдағы батыр ұрпағының бірі, бүкіл түркі жұртына белгілі тұлға, әрі осы Түркияда туып өскен ғалым, түрколог - Әбдіуақап Қара есімді азамат.