Жоғары білім

Жоғарғы білім – толық орта білім негізінде жоғары оқу орындарында берілетін және тиісті дипломмен куәландырылатын маманның кәсіби біліктілік дәрежесі. Ежелгі Шығыс елдерінде (Қытай, Мысыр, Вавилон, Ассирия, т.б.) б.з.б. түрлі сатылы мектептер пайда болды. Ежелгі Грекия философтары білім беру жүйесін жете зерттеу мәселесіне көп көңіл бөлді. Платон (б.з.б. 428 - 348) өзінің үш сатылы білім беру жүйесінде абстракциялы ойлау қабілеті байқалған жастар үшін жоғары – үшінші сатыны ұсынды. Аристотель адамның табиғи қабілеті үш сатылы тәжірибенің нәтижесінде жүзеге асатындығын және оның соңғы сатысы жоғары дәрежелі мектеп екендігін айтқан. Ежелгі Грекияда ғылымның сала-салаға бөлінуіне байланысты соңғы сатылы мектептерде философия, филология, медицина, математика ғылымдары өз алдына жеке оқытылды. Ғылымның, техниканың, мәдениеттің дамуына байланысты әр білім беру сатысының мазмұны, ғылыми дәрежесі артты. Алайда, “Жоғарғы білім ” ұғымы орта ғасырларда ғана қалыптаса бастады. 11 – 12 ғ-ларда оқыту мен ғылыми жұмыс тығыз байланыстырылып, бірыңғай оқу процесінде жүзеге асырылды. Оқу процесінде теориялық зерттеулермен бірге бақылау, тәжірибе, сынақ жұмыстары да жүргізілді. 12 – 13 ғ-ларда Батыс Еуропа елдерінде (Италия, Испания, Франция, Англия) дін иелерін, дәрігерлерді, заңгерлерді даярлайтын алғашқы ортағасырлық университеттер мен институттар (оқу мерзімі 5 – 6 жыл) пайда болды. 14 – 16 ғ-ларда Батыс Еуропада оннан астам университет жұмыс істеді. Қайта өркендеу дәуірінде математика, механика, астрономия саласында ірі жаңалықтардың ашылуы (Леонардо да Винчи, Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей, Р.Декарт, Исаак Ньютон, Готфрид Вильгельм Лейбниц) Жоғарғы білім беру ісінің шіркеу ықпалынан және қасаң түсініктерден арылуына жағдай жасады. Педагогтар, жазушы-гуманистер жастардың еркін ойлауын, зердесін, дағдыларын жетілдіру принципіне және табиғат заңдарын байыпты зерттеуге негізделген оқыту әдістемелерін ұсынды.

Ежелгі шығыстық білім беру жүйесінде Жоғарғы білім беру, негізінен, жеке ұстаз бен шәкірт қарым-қатынасы негізінде қалыптасты. Оның ішінде Конфуций, Будда ілімдеріне негізделген білім сатыларындағы Жоғарғы білім арнаулы мектептерден өткен шәкірттерге ғана берілді. Сондай-ақ, мұсылмандық оқу бағдарламаларына сүйенетін исламдық білім беру жүйесіндегі Жоғарғы білім беру ісіне де өзіндік ерекшеліктер тән болды. Жоғарғы білім беретін медреселерде араб тілі (лексика, этимология, синтаксис), риторика, тарих, дін (Құран Кәрім мен фикһ ілімін оқып үйрену, аяттар мен хадистерді талдау), философия, логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану негіздері оқытылды. Оларда ерте орта ғасырларда молла, халфелермен қатар астроном, тарихшы, лингвистер, т.б. сабақ берді. Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Наср әл-Фараби, Омар Һайям, Әлішер Науаи, Махмұт Қашқари, Әбу Абдаллаї әл-Хорезми, Ұлықбек тәрізді атақты ғалымдар негізгі білімді осы медреселерден алды.

Сонымен қатар діннің жекелеген салаларын терең білетін (шариат, фикһ, хадис, Құран тәпсірі) адамдар да Жоғарғы білім иелері қатарына жатқызылды. Оларға берілетін діни атақтар мен лауазымдар тікелей алған біліміне байланысты (қазы, қари, т.б.) болды. Қазақстандағы Жоғарғы білімді адамдар, негізінен, Қазақстанның өз ішіндегі оқу орындарынан өзге Орта Азия, Ресей медреселерінде даярланса, 19 ғ-дың бас кезінен бастап Санкт-Петербург, Мәскеу, Қазан университетінде Жоғарғы білім алған қазақ жастары айтарлықтай көбейді. Олар өз кезегінде қазақ даласында өркениетті білім үлгілерінің таралуына ықпал етті. Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда бірқатар жоғары оқу орындарының ашылуына байланысты Жоғарғы білім беру мәселесі нақтылы шешімін таба бастады. 1920 ж. Мәскеуде ашылған Шығыс еңбекшілерінің коммунистік университеті мен 1923 ж. Ташкентте ашылған Орта Азия университеті Қазақстанға Жоғарғы білімді мамандар даярлауда үлкен рөл атқарды. 1928 ж. Қазақстанда Жоғарғы білімді мамандар даярлайтын тұңғыш жоғары оқу орны – Алматы педагогикалық институты ашылды (Алматы мемлекеттік университеті). 1940 жылға дейін республиканың жоғары оқу орындары 14000, 1941 – 50 ж. 23000, 1956 – 60 ж. 148000 Жоғарғы білімді маман даярлады. 1960 ж. ЮНЕСКО конференциясының 2-сессиясы білім беру саласындағы кемсітушілікпен күресу жөнінде конвенция қабылдады, сондай-ақ осы ұйымның шешімі бойынша 1963 ж. Халықар. білім беруді жоспарлау ин-ты (Париж) құрылды. 1966 жылдан бастап мұнда осы ұйымға мүше мемлекеттердегі Жоғарғы білім мәселелері жөнінде кеңес өтіп тұрады. 1967 ж. Венада Жоғарғы білімді демократияландыру жөнінде Еуропа елдерінің конференциясы өтті. Жоғарғы білім беру жүйесі әр елдің өз ерекшелігіне байланысты жолға қойылған. Мысалы, АҚШ-та Жоғарғы білім 3 кезеңнен тұрады. Инженерлік факультеттерде 1-кезеңде бакалавр, 2-кезеңде академиялық дәреже – ғылым магистрі атағы беріледі. Англияның Жоғарғы білім беру жүйесіне, негізінен, университеттер енеді. Инженер кадрлары университет құрамына енетін колледждерде, техникалық факультеттерде және дербес институттар мен колледждерде даярланады. Бразилия университеттерінде оқу мерзімі 5 жыл, дипломдық жоба қорғалмайды, сондықтан жоғары оқу орнын бітіргендер тәжірибелік сынақтан өткен соң ғана маман болады. Жапонияда Жоғарғы білім беру ісі университеттер мен салалық институттар негізінде жүзеге асырылады. Жоғары оқу орнын жақсы бітіргендерге бакалавр атағы беріледі, бұл атаққа ие болғандар 2 жыл қосымша оқудан соң, ғылым магистрі атағын алады. Алайда, кез келген елдегі Жоғарғы білім беру ісі елдің ішкі ерекшеліктерімен қатар, дүниежүзілік ортақ стандарттарға сай келуі тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында да білім беру жүйесін әлемдік стандарттармен сәйкестендіру мақсатында оқу ісін реформалау жұмыстары жүргізіліп келеді. Шет елдердің көпшілігінде Қазақстанда берілген Жоғарғы білім мойындалады. Елімізде Жоғарғы білім берудің бес жылдық, жеті жылдық (медицина) үлгілерімен қатар, төрт жылдық бакалавриат және екі жылдық магистратуралық оқу мерзімі енгізілді. Бакалавр дәрежесіндегі Жоғарғы білімді маман кәсіби тұрғыдан даяр кадр есебінде әр түрлі салаларда еңбек ете алатын болса, жекелеген ғылым салаларын тереңдетіп оқытатын магистратураны бітірушілер аспирантураның екінші жылына қабылдану мүмкіндігіне ие болады. Алайда, бұрынғы кеңестік жүйе кезеңінде қалыптасқан Жоғарғы білім берудің кейбір ерекшеліктері ішінара сақталып қалды. Мысалы, магистратура мен докторантура аралығындағы аспирантураның құрылымдық жағының шетелдік Жоғарғы білім жүйесінен айырмашылықтары бар. Қазіргі уақытта қазақстандық Жоғарғы білім беру жүйесі қарқынды дамып келеді;

Дереккөздер:

Қазақ ұлттық энциклопедиясы