Моңғол шапқыншылығы және этностық өзгерістер

Моңғол шапқыншылығы

XIII ғасырда Шыңғыс хан империясының құрылуына байланысты Қазақстандағы этностық жағдай елеулі өзгерістерге ұшырады. Шыңғыс хан жаулап алған кез, әсіресе алғашқы онжылдықтар жерді, елді, қала мәдениетін қатты күйзеліске ұшыратты.

Қазақстан жерін мекендеген түркі тектес тайпалардың біртұтас халық болып бірігуі моңғол шапқыншылығына дейін аяқталуға жақын еді. Бұл үдерісті моңғол шапқыншылығы бірнеше ғасырға баяулатып, шегеріп тастады.

Сонымен қатар моңғол шапқыншылығы Қазақстанның және көрші аймақтардың этностық құрамына едәуір өзгерістер енгізді, этностық шекараларды өзгертті.

Шыңғыс хан жорығына дейінгі кезеңде Қазақстан жеріне найман, керей, меркіт, жалайыр тайпалары шығыстан келіп қоныстанса, моңғолдарды жаулап алған кезеңде мұнда маңғыт, қиат, барлас, қоңырат, татар, т.б. тайпалар қоныс аударды.

Қазақстан жеріне басып кірген Шыңғыс хан әскерінің құрамында болған моңғолдардың саны туралы нақты мәлімет жоқ. Шыңғыс хан жорығына, оған сол кезде бағынышты болған ұйғырлардың, қарлұқтардың әскерін қосқанда, Орталық Азияға басып кірген әскердің жалпы саны 150 мыңдай адам болған. Жаулап алу барысында бұл әскер моңғолдардың өз есебінен және де Оңтүстік Сібірдің, Алтайдың, Батыс Моңғолияның түркі тілдес тайпаларының есебінен толығып отырды. Алтай мен Ертіс өңірінен ауған талас, төлеңгіт, барын, т.б. түркі тайпалары Жетісуға қоныстанды. Жаулап алу барысында моңғол жауынгерлерінің, моңғол әскері құрамындағы түркі тілдес жауынгерлердің бір бөлігі жергілікті жерлерді басқару, күзет қызметі үшін қалдырылып отырды. Бірақ олар жергілікті халықтан қыз алып, бірте-бірте тұрғылықты елмен сіңісіп кетті.

Моңғолдардың батысқа қарай жорығы, ең алдымен, Қазақстан жерінен басталды. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы хан бүкіл әлемде бұдан жақсы жер, бұл ауадан таза ауа, бұл судан тәтті су, бұл көкмайса мен жайылымдардан кең жайылым жоқ деп білді.

1237 жылы Шыңғыс ханның немересі Бату ханның бастауымен Шығыс Еуропаға аттанған моңғол әскерінің құрамында көшпелі қыпшақтар мен басқа да түркі тайпаларының өкілдері едәуір көп болды. Осы жорықтың нәтижесінде, 1242 жылы Алтын Орда құрылды. Моңғол әскері Жайықтан әрі өткен кезде оның қатарына оңтүстік орыс жерін мекендеген половецтер мен саксиндер де қосылған еді.

Монғол шапқыншылығы әсіресе Жетісудың, Шығыс Қазақстанның этностық құрылымын қатты өзгертті, бұрынғы этностық байланыстарды әлсіретті.

Монғолдардың жаулап алуы кезеңінде Сыр өңіріндегі қала, дала халқының саны күрт азайып кетті. Әсіресе Отырар, Сығанақ және Ашнас қалаларының халқы монғолдарға қатты қарсыласқаны үшін аяусыз қырылған.

1245-1247 жылдары Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жерінен жүріп өткен Джованни Плано Карпини былай деп жазады:

Біз кангиттер (қаңлылар) жеріне кірдік... Осы жерден, сондай-ақ Каманиядан (қыпшақ жері — Ә.Т.) біз өлген адамдардың шашылып жатқан бастары мен сүйектерін көрдік...

Моңғол шапқыншылығы бұл өңірде бұрын қалыптасып қалған шаруашылық-экономикалық, мәдени-этностық дамуды бұзды. Сонымен қатар моңғол шапқыншылығы Қазақстан жерінің этностық құрылымына едәуір өзгеріс әкелген саяси фактор болды. Бір жағынан Қазақстан жеріне сырттан келген моңғол, түркі тектес тайпалар қоныстанса, екінші жағынан жергілікті халықтың біраз бөлігі Шыңғыс ұрпақтарының жорықтарына тартылып, елімізден тыс аймақтарға қуды. Соның нәтижесінде, жергілікті түркі тектес рулар, тайпалар бір-бірінен ажырап қалды, бұрынғы тұтастығынан айырылып, майдаланып кетті. Бұл үлкен ру, тайпалардың халық болып бірігуін қатты тежеді. Моңғол шапқыншылығынан аяқталуға жақын қалған тайпалардың, тайпалық одақтардың халық болып бірігуі бірнеше ғасырға шегерілді.

Моңғолдардың келуімен тайпалардың басқару жүйесінде, шаруашылық әрекетінде, тұрмыс-тіршілігінде, салт-санасында белгілі бір өзгерістер болды. Әсіресе оңтүстік, оңтүстік-шығыс өңірлердегі қалыптасып қалған қала мәдениеті, егіншілік қатты күйзеліске ұшырады, кей жерлерде мүлде құрып, қайта бұрынғы қалпына келе алмай қалды. Дегенмен де қалыптасып келе жатқан халықтың мәдениеті мүлде тоқыраған жоқ. Олар түркілердің тілін, әдет-ғұрпын, дінін қабылдады. Бұл жөнінде XIV ғасырда өмір сүрген араб географы әл-Омари өте бейнелі жазған:

Ертеде бұл мемлекет (Алтын Орда — Ә.Т.) қыпшақтардың елі болған, бірақ өздерін татарлар жаулап алған кезде қыпшақтар солардың бодандарына айналған. Сонан соң бұлар олармен араласып, туыстасып кеткенде, қыпшақтардың табиғи және нәсілдік қасиеттері үстем болып шығып, олардың бәрі нақ қыпшақтар сияқты болып кеткен...

.

XIV-XV ғасырлардағы этностық даму

Алтын Орданың шығыс бөлігінің басым көпшілігін қыпшақтар, қаңлылар, керейлер, үйсіндер, кенегестер, арғындар, т.б. тайпалар құрады.

Алтын Орда мемлекетінің аясында түрлі тайпалардан, қалыптасып келе жатқан халықтардан тұратын этностардың арасында өзара шаруашылық, мәдени аралас-құраластық күшейді. Қандас туыстық байланыстардың аумақтық — көрші-туыстық байланыстармен ауыстырылуы қазақтың жеке-жеке тайпаларының халық болып қалыптасуын тездетті. Моңғолдардың езгісі, үстемдігі жағдайы түркі тілдес, туыстас тайпалардың жаулаушыларға қарсы ортақ қарсылығын, олардың өз арасындағы ынтымағын күшейтті, ендігі жерде өзара бірігу қажеттігін сезіндірді. Бұл, бір жағынан, жалпы түркілік этностық сезім мен сананың оянуына түрткі болды.

XIV—XV ғасырларда Қазақстан жері мен көршілес аймақтарда Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы мемлекеттері өмір сүрді. Аталған мемлекеттердің тұрғындары қазақ, өзбек, моғолдар, ноғайлар деп аталған. Бұл атаулардың этностық та, саяси дt мәні болды. Әдетте, халықтың атауын этноним десек, ал мемлекеттің атымен аталатын атауды политоним дейміз. Сонымен бұл атаулардың "қазақ", "өзбек" дегендері этноним болса, ал "моғолдар, ноғайлар" деген ұғым "моғол мемлекетінің халқы", "ноғай ордасына қарайтын халық" дегенді білдіреді, яғни этносаяси ұғым. Тарихи-этнологиялық әдебиетте белгілі бір тарихи-этнографиялық аймақта құрылған мемлекет тұрғындарын этносаяси қауымдастық деп атайды.

XIV—XV ғасырларда Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы, Моғолстан сияқты бірнеше мемлекеттердің құрамында болған қазақ тайпаларының халық болып топтасуы баяулап қалды. Бұл, әсіресе Моғолстанда баяу жүрді. Өйткені Моғолстан мемлекетінің этностық құрамы тіптен ала-құла болды. Оған қазақтың үйсін тайпасымен бірге қырғыздар, кейде Шығыс Түркістанның ұйғыр тайпалары да кірді.

Ақ Орда мемлекетінің құрамына Қыпшақ одағындағы өте жақын туыстас тайпалар кірді. Сондықтан да Ақ Орда мемлекетінің аясында этностық, этномәдени, тілдік қатынастары әлдеқайда жылдам дамыды.

Қазақстан жерін ерте дәуірде және орта ғасырларда мекендеген тайпалардың ішіндегі ең тұрақтысы қыпшақтар болды. Олар XI-XIII ғасырларда Қыпшақ мемлекеттік бірлестігін құрды. Алтын Орда мемлекетінің құрамында да қыпшақтар негізгі этностық топ болды. XIV ғасырда Орда Ежен мен Шайбан ұлыстарын біріктірген Ақ Орда мемлекетінің негізгі халқын тағы да қыпшақтар құрады. Көшпелі өзбектер мемлекеті деп аталатын Әбілхайыр хандығы құрамында да қыпшақтар болды. Кейін, қазақ халқы қалыптасып болған кезде де, оның құрамындағы үлкен тайпаны қыпшақтар құрады.

Қыпшақтар қазақ даласында ерте заманда да, орта ғасырларда да үлкен саяси және этностық біріктіруші рөл атқарған тайпа. Сондықтан шығыс авторларының жазбаларында қазақ жері ылғи да Қыпшақ даласы (Дешті Қыпшақ) деп аталады. Батыйдың әскери құрамасына қыпшақтармен қатар арғындар, наймандар, оғыздар, бүрақтар, ойраттар, қарлұқтар, қосшылар, үйсіндер, қоңыраттар, керейлер және барластар кірген. XI ғасырлардан бастап ежелгі қазақ жерінде қыпшақ тайпасы үлкен әскери, саяси ықпалға ие болғанын байқауға болады. Яғни, бұл кезеңде қыпшақтар қазақ тайпаларын этностық жағынан біріктіруші қызмет атқарған.

Қыпшақ этно-саяси қауымдастығына кірген тайпалар бірлестігінің бірнеше ғасырлық тұрақтылығын байқаймыз. Әрине, сыртқы жаулаушылықтар салдарынан, әр кез әр түрлі мемлекеттердің құрамына бытырап, бөлініп кіру салдарынан олардың өзара этностық, мәдени, шаруашылық байланыстары әлсіреп, үзіліп те отырды. Бірақ бұл сыртқы факторлар қазақ халқының үздіксіз, тұрақты түрде қалыптасуын баяулатқанымен, тоқтата алмады.

XIV ғасырдың 50—60-жылдары Ақ Орданы, яғни Шығыс Дешті Қыпшақты мекендеген тайпаларды қыпшақ деп атамай, көбінесе өзбек деп атайды. XIV—XV ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақтың жұртына қатысты "өзбек" атауы елдің аты емес, яғни этнонимде емес, мемлекеттің құрамына енген жергілікті түркі және сіңісіп кеткен моңғол тайпаларының ортақ саяси атауы деп түсінген дүрыс. Көшпелі өзбектерге үш үлкен тайпа (халық) кіреді:

• 1) шайбандықтар, яғни Мұхаммед Шайбаниға бағынған шығыс-қыпшақ тайпалары;
• 2) Еділден Сырдарияға дейін көшіп жүрген қазақтар;
• 3) маңғыттар — Ноғай ордасының халқы.