Мысыр мәдениеті

Мысырдың ғажайып өнері әлемдегі басқа мәдени ескерткіштерге қарағанда өзіндік сипатымен, көнелігімен ерекшеленеді. Мысыр жерінде өнер ошақтары, түрлі кешендер мен қорымдар жақсы сақталған. Солар арқылы көне мәдени-рухани байлық жөнінде біршама толығырақ мәлімет алуға болады.

Мысыр мәдениеті мен өнерінің бізге жеткен алғашқы белгілері, шамамен, б. з. д. IV мыңжылдықтарда пайда болған. Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, біртіндеп қүл иеленуші мемлекеттер құрыла бастады. Ғасырлар бойы мысырлықтардың асыраушы анасы болып келген Ніл дариясы енді қүл иеленушілердің меншігіне айналды.

Б. з. д. IV мыңжылдықтың екінші жарытысында Мысыр жерінде екі құл иеленуші мемлекет — Оңтүстік және Солтүстік патшалығы ірге көтерді. Б. з. д. III мыңжылдықта Солтүстік патшалығы ұзақ жылғы соғыстан кейін Оңтүстік патшалыққа бағынып, тұтас Мысыр мемлекеті құрылды. Осы кезенде мәдениет пен өнер біраз дамыды. Тасқа ойылып, қашалып жасалынатын бедерлеу өнері барынша өріс алды.

Сызу мен сурет салуға бейімі бар адамдар өз заманындағы қоғамдық құрылысты, соғыс қимылдарын, патша жорықтарын қайрак тастарға бейнелеп түсіріп отырды. Бір жағынан, тарихи жылнамалық белгі болып табылатын, екіншіден, өнердің озық ескерткіші саналатын бедерлеме суреті бар тақта тастың бірі — Нармер тақтасы.

Бұл өнер ескерткіші сол дәуірде болған белгілі тарихи кезеңді ашып көрсетеді. Тақтада Солтүстік патшалығын тізе бүктірген Нармер патшаның әскери жорығы, жеңісі айшықты бейнелермен шебер берілген. Тақтадағы мүсіншінің құрылымдық шешімі, тақта бетіндегі ұтымды бейнелік тәсіл көрген адамды бірден баурап алады. Бұл тарихи өнер көзі - Ежелгі Мысыр өнерінің ең бір айтулы ескерткіші болып табылады.

Гизадағы Хеопс пирамидасы. Б.з.б 2560 жылы салынған. Әлемдегі ең ежелгі пирамидалардың бірі

Осыдан кейінгі кезеңдерде де Мысыр патшалығы нығайып, перғауындар билігі арта түсті. Бар байлықты қолдарына жинаған патшалар әулеті Мысырда ірі қалалар, ауқымды сәулет кешендері гибадатханалар ашуды колға алды. Мұндай мәдени өзгерістер перғауын Жосердің түсында кең етек алды. Сол кездегі Мысыр патшалығының орталығы, әлемдегі ең көне қаланың бірі Мемфис гүлденіп, өркендеді. Мемфисте сәулет өнерінің алғашқы үлгілері пайда болды. Дәл осы кезеңде Мысыр әдебиетінің алтын тамыры болып табылатын "Птаха" Құдайы туралы жазылған діни-философиялық шығарма өмірге келді. Сөйтіп, ғылымы мен өнері, әдебиеті, жаңа тұрпаттағы инженерлік құрылыстары барынша дамыды. Сол замандағы өркендеген мәдениет пен өнердің жемісі ретінде Жосер пирамидасы салынды. Жосер пирамидасы Мысыр классикалық сәулет өнерінің алғашқы қарлығашы болып табылады. Бұл сәулет өнеріне үлкен бетбұрыс әкеліп, тың инженерлік жүйенің пайда болуына жол ашты. Егер бұрын Мысыр сәулет кешендері бір қабатты мастабалардан^[1] тұратын болса, бұл пирамида бақандай жеті мастабадан тұратын зәулім сәулет кешенін құрады. Сондықтан да оны "сатылы пирамида" деп атады. Пирамиданың биіктігі 60 метрге дейін жетті. Мысырда мұндай алып құрылыстардың салынуы діни нанымға да байланысты болды. Бұдан ертеректе де Мысырда атақты, айбынды адамдардың, патшалардың бастарына алып ескерткіштер қою кең таралған. Олардың сенімі бойынша патшалардың басына қаншалықты бағалы ескерткіш қойса, қарапайым халыққа, бүкіл елге оның рақымы түсіп, ұдайы желеп-жебеп отырады-мыс.

Екінші жағынан, перғауындар қарапайым халыққа өз үстемдігін жүргізу үшін, өздерінің құдіреттілігін таныту үшін де осындай ескерткіштер салуға мүдделі болды. Осы дәстүр Мысырдың сәулет өнерін өрі қарай дамытып, атақты пирамидалар дәуірін тудырды.

Жосер сәулет кешенінен бастау алған "пирамидалар дәуірі" б.з. д. VII ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Пирамидалардың ішіндегі ең әйгілі өрі атақтысы Хуфу (Хеопс) және Хафра (Хефрен), Менкаура (Мекерин) тұрғызылды. Ніл жағасындағы Гизе жазығында орналасқан осы үш пирамиданы "Гизе пирамидалар қорымы" деп атайды. Пирамидалар қорымындағы ең атақтысы — Хуфу (Хеопс) ғибадатханасы үлкен сәулет кешені. Оны Мысыр перғауыны Хеопс (б.з.д. III мыңжылдықтың бірінші жартысы) салдырған. Перғауын өзінің өмір бойы жинаған бар қазынасына осындай керемет құрылыс салғызып, тұрғындарға тарту еткен. Пирамиданы салдыру үшін он жыл бойы Ніл дариясының ішкі жазығына дейін жол төселген. Мыңдаған құлдардың ауыр еңбегі жұмсалған үлкен кұрылыс жиырма жыл бойы жүргізілген деген болжам бар.

Пирамиданың аумағы мен зәулім кұрылысына тең келер тас құрылыс бүкіл әлемде жоқтың қасы. Оның биіктігі 147 метрге жетсе, ал қырларының ұзындығы 235 метрге жетеді. Ғаламат тас кесектерден әдемілеп өрілген сәулет ескерткіші бес мың жыл бойы әлі мызғымай сол күйі сақталғаны мәлім. Осындай алып кұрылысты басқарған сәулетші X е м и у н еңбегі орасан зор болды. Мысыр елі кейінгі ғасырларда да дүниежүзілік мәдениет пән өнерге өлмес мұра қалдырды. Сондай сәулет өнерінің бірі — б.з. д. XX—XIII ғасырларда салынған Қарнақ гибадатханасы. Оны сол кездегі ел басқарған ұлы перғауын III Аменхотеп салдырды. Патша сәулетшілерден бұл ғибадатхананың ешбір құрылысқа теңдеусіз ерекше болуын талап етті. Шынында да, ғибадатхана бұрын-сонды жер бетінде болмаған ауқымды құрылыс болды. Амон — Күн Құдайына арнап тұрғызылған храм — бірнеше ғасырлар бойы салынды. Адам сенгісіз, биіктігі 20 м, диаметрі 4 м болатын тас бағаналардан тұрғызылған гипостиль — колонналы залдан тұратын ғибадатхананы тіршіліктен тыс бір күш тұрғызғандай әсер береді. Оның сұстылығы мен керемет зәулімділігі, бағаналар мен керегесіндегі, маңдайшаларындағы шымшытырық көптеген жазу мен бедерлеме суреттері көрген адамдарды таңдандырып, тұңғиық қиял-ойға батырып, өзіне табындырып, құдіреттілігіне бас игізеді. Ғибадатхананың негізгі сарайының ұзындығы — 103 м, ені — 53 м, барлығы 140 бағаналардан тұрғызылған. Қарнақ құрылысы өзінен кейінгі әлемдегі сәулет өнерінің тарихына үлкен бетбұрыс әкелді, бағаналы кұрылыстардың дамуына жол ашып, үлгі болды. Кейінгі дәуірлерде тұрғызылған сәулет өнерінің қайталанбас маржандары саналатын Афины акрополі, Парфенон, Гера храмдары соныңайғағы.

Мысыр тарихына көз жүгіртер болсақ, қай дәуірде болмасын ондағы сәулет ғимараттары мен мүсін өнері бір-бірімен сабақтасып, бірге дамып отырған. Гизе пирамидаларын, оның корғаушысы сиякты айбынды да асқақ Хефрен сфинксінсіз, Қарнак, Луксор алдындағы Құдай бейнелі мүсіндерсіз елестету ешбір мүмкін емес. Олар бірін-бірі толыктырып, жарасым тауып тұрған ғажап дүниелер.

Мүсін өнерінің ішінде өзінің көнелігімен де, асқақтаған ауқымдылығымен де Хефрен сфинксі ерекше көзге түседі. Денесі арыстан бейнесінде салынып, бас жағы перғауын Хефрен кейпін елестететін асыл ескерткіштің негізі табиғи гранит тастан қашалып жасалған. Осынау Хефрен мүсінінен бастау алған Мысырдың монументальді ескерткіш белгілері жан-жақты дамып, жайдақ бедерлеме өнерде де, керегелік-росписьтік өнерде де өзінің канондық ерекшелік өлшемділігін қатаң сақтап отырған. Әсіресе бедерлеме, келбеттік өнер туындыларында бейнелеу ағымы ерекше жетістіктерге жеткен. Оны біздің заманымызға дейінгі III мыңжылдықта жасалған сәулетші

Хесирдің бейнесінен байқауға болады. Онда Мысыр өнеріне тән қасиет, нақты ережелер толық сакталған.

Бұл бейнелеу тәсілінің өміршендіғі сондай, бірнеше ғасырлар бойы жан-жаққа тарап, әр ел өнерінің дамуының тарихына игі ьщпалын тигізді.

Ежелгі Мысыр тарихы бірнеше кезеңдерден тұрады:

Династиялыққа дейінгі кезең (б.з.д. IV мыңжылдық).
Ежелгі патшалық кезеңі (б.з.д. XXX—XXIII ғасырлар).
Орта патшалық кезеңі (б.з.д. XXII—XVIII ғасырлар).
Жаңа патшалық кезеңі (б.з.д. XVII—XI ғасырлар).
Кешеуіл уақыт кезеңі (б.з.д. XI ғасыр —332 жылдары).

Династиялыққа дейінгі кезең

Бұл кезеңде тас өңдеу өте жақсы жолға қойылды. Жалпақ тас бетіне бедерлі суреттер салына бастады. Мысыр шеберлері тарихи кезеңдер мен әскери жорықтарды бейнелеп, бедерлеуге тырысты. Олардың ең басты мақсаты — адам образын көрсету болды. Адамның тұлғалық бейнесі канондық тәсілмен берілді. Адамның басы, аяқ-қолын алдынан, иығын қырынан бейнелеуге тырысты. Осы әдіс-тәсіл қаншама ғасырлар бойы өзгермей, Мысырдың өзіндік бейнелеу мектебін қалыптастырды. Б.з.д. III мыңжылдықта жалпақ тастарда бедерленген перғауын бейнелерін Мысырдағы Каир мұражайынан көруге болады.

Ежелгі патшалық кезеңі

Сәулет. Мысырда біріккен орталық мемлекет б.з.д. IV—II мыңжылдықтарда қалыптаса бастады. Сол кезден бастап Мысыр өнері дамып, сатылы пирамидалар пайда болды. Ең алғашқы пирамида Жосер перғауынның құрметіне орнатылды. Хеопс салғызған ең үлкен пирамиданың ұзындығы 147 метрге жетті. Ол 2 млн 300 мың блок кірігіштен тұрады. Пирамиданың ең төменгі жағы төртбұрыш, жоғары жағы үшбұрыш тәрізді үшкірленіп отырады.
Мусін. Елдің атрибуты ретінде Мысыр храмдарында перғауын статуялары орнатылды. Ол негізгі канондық заңдылыққа сүйеніп жасалды. Адамдар бейнесі өте қарапайым бейнеленді. Тік тұрған, қырынан отырған адамдар мүсінделді. Осы кезеңде б.з.д. III мыңжылдықта, қос портретті мүсін Рахотеп пен оның жары Нофрет мүсіндері пайда болды.

Бұл сәулет, мүсін және кескіндемеден құралып, синтездік өнер құрады.

Орта патшалыц кезеңі

Сәулет. Бұл кезеңде пирамида құрылысы тоқталды. Қабір және храмдардың жаңа үлгілері пайда болды. Ескерткіштің жаңа түрі — храмдық қабір бірінші рет I Ментухотепке орнатылды. Онан кейін храм ансамбльдерінің күрделі түрлері дами бастады.
Мусін. Жеке адамдардың портрет-мүсіндері пайда болды. III Сенусерт перғауынның портреті жасалды. III Аменхотеп мүсіні пайда болды.
Кескіндеме. Храмға қойылатын табыттар росписьпен әшекейленді. Орта патшалық кезеңінде сахналық қабырғаларда аңшылық кәсібі көркемсурет ретінде бейнеленді.

Жаңа патшалық кезеңі

Сәулет. Жаңа патшалық кезеңінде храмдар түрленіп, тікбұрышты болып келді. Ашылатын қақпалар жасалды, колонналық залдар пайда болды. Мұндай храм Амон Құдайына арналып салынды.
Жаңа патшалықтың екінші кезеңінде құрылыстар кең дамыды. Ең үлкен храм II Рамзеске арналды. Бейнелеу өнерінің шыншыл түрлері калыптасты. IV Аменхотеп перғауынның храмы пайда болды. Ескі дәстүрлер біртіндеп бұзылды.
Эхнатон және оның жұбайы Нефертитидің мүсіндік портреті жасалды.

Кешеуіл уақыт кезеңі

Мысыр өнерінің дамуында көп жылғы соғыстар бейнеленді. Ескерткіш мүсіндер жасалды. Б.з.д. 332 жылы Александр Македонский соғысы жаңа өнерде ерекше орын алды. Ежелгі Мысыр көркемдік мәдениеті бұрынғы дәстүрмен, антикалық өнермен ұласты.

Ежелгі Мысыр еліндегі "Бейбарыс сұлтан мешіті

Сұлтан аз-Захир Бейбарыс 1260 жылы Мысыр тағына отырды. XVI ғасыр басында мәмлүктерді түріктер биліктен айырғанымен, XVI ғасыр соңында олар билік тағына қайта ие болды. Дегенмен XVI ғасырдың алғашқы жылдары Түрік әскербасыларының бірі Мүхаммед Әли Мысыр билігін тартып алып, өзін әмірші деп жариялайды.

Каирге келген әрбір қазақ Бейбарыс сұлтан мешітіне барып, ұлы бабаға тағзым етуі тиіс. Мешіт Ніл өзенінің шығыс жағында, Каирдің ескі бөлігінің орталығында орналасқан. Мешіттің кіре беріс маңдайшасына, сол кезде жазылған болу керек, әдемілеп, өрнектеліп "Бейбарыс" деп жазылып қойылған. Мешіт 5000 м2 жерді алып жатыр. Бір көргеннен-ақ ғимараттың ғимараттың ортағасырлық екені байқалады. Кейде ол мешіттен гөрі қамалға көбірек ұқсайды. Каирде Бейбарысқа байланысты 200-ден астам өзге де ескерткіштер, көптеге ғимараттар, сан түрлі көпірлер бар. Сұлтан аз-Захир Бейбарыс есімімен аталатын бұл мешіт 1266—1268 жылдары салынған. Ол қазір де Мысырдағы ең танымал мешіттердің бірі. Каир қаласының ескі қорғанынан тыс жерде ең алғашқы бой көтерген бұл қасиетті мекенді салуда сол заманның озық құрылыс тәсілдері мен құралдары қолданылған. Мешіт Шамдағы Яффа қаласынан әкелінген түрлі түсті мәрмор тастар мен құнды ағаштардан тұрғызылған. Оның ұзындығы — 108 м, ені — 105 м. Дуал ретінде қаланған тас қабырғалардың биіктігі —10,96 м. Мешіттің михрабы көркем оюлармен безендірілген, үш салтанатты қақпасы бар. Ғимараттың батыс жағында орналаскан, биіктігі 11, 83 м. бас қақпаны сәулет өнерінің ерекше ескерткіші деуге болады.

Сол заманда қабылданған кұрылыс кағидалары мен діни ғибадат ғимараттарын салу мәнеріне сәйкес мешіт ортасы, үсті ашық төртбұрышты алаң, төрт жағы 10—12 м шамасында, үсті мәрмәр бағаналарға бекітілген ағаш шатырлы сарай етіліп салынған. Мешіттің ішкі жақ қабырғалары мен терезелері араб және шығыс мәнеріндегі әдемі өрнектермен әшекейленіп, қасиетті Құран сүрелерінің аяттарымен өриектелген.

Мешіттің михрабы, әдеттегідей, қасиетті Меккеге қарай бағытталған. Оның шығыс жақ қабырғасының орта тұсында михраб орналаскан бөлме бар. Бөлменің үстіңгі жағын алғашқы кезде әйгілі Шафий имамы мешітінің күмбезі үлгісіндей етіп, диаметрі 20 метрлік ағаштан жасалған күмбез жауып тұрған. Тарихшылардың деректеріне қарағанда, михрабтың екі жағынан биіктіғі 3 метрлік гранит бағаналар орнатылған, астыңғы жағы қызыл және қара түсті мәрмәрмен, ал үстіңгі жағы ағашпен оюланып безендірілген. Михраб орналасқан бөлменің қабырғалары ақ түсті мәрмәрмен және ағашпен әшекейленген. Қазір мешіттің осы бөлігінің күмбезі күйреп, жойылып кеткен. Ал қабырғалары мен михрабтың орны кірпішпен қаланған қаңқасын ғана сақтап қалған.^[2]

Тағы қараңыз

Дереккөздер

↑ Мастаба — кірпіштен қаланған жайдак үйлер (зираттар)
↑ Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Мастаба — кірпіштен қаланған жайдак үйлер (зираттар)

[2] Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8

[1]

[2]