Мұрат Ескендірұлы Әджиев

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Мұрат Ескендірұлы Әджи
құм. Аджиланы Мурад Эскендерны уланы
Лақап аты

Мұрат Әджі

Туған күні

9 желтоқсан 1944 (1944-12-09)

Туған жері

Мәскеу, КСРО

Қайтыс болған күні

7 наурыз 2018 (2018-03-07) (73 жас)

Қайтыс болған жері

Мәскеу, Ресей

Азаматтығы

 КСРО→ Ресей

https://www.adji.ru

Мұрат Ескендірұлы Әджиев (құм. Аджиланы Мурад Эскендерны уланы; 1994 жылдан бастап Мұрат Әджі деген лақап атымен жарияланады; 9 желтоқсан 1944, Мәскеу - 7 наурыз 2018, сонда) — кеңестік және ресейлік жазушы, публицист. Көне түркілердің тарихи отаны, Алтайда М. Әджі кітаптары Ресейде және кейбір түркітілдес елдерде қызығушылық туғызып, танымал болды.

Білімі бойынша географ, экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесі бар.

Өмірбаяны

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ғылыми мансабы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1964 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің География факультетінің Солтүстік зерттеулер бөліміне түсті. 1969 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің география факультетін бітіріп, тағайындалған уақытқа аспирантураға қабылданды. КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің Өнімді күштерді зерттеу жөніндегі Кеңеске кірді. 1973 жылы «Өнеркәсіптік және құрылыс негіздерін таңдау арқылы КСРО-ның солтүстік-шығысындағы индустриалды даму үдерісін моделдеу және оңтайландыру» тақырыбында кандидаттық диссертацияны қорғады. Профессор В.Ф. Бурханов ғылыми жетекшісі болды. Әджіев аспирантураны бітіргеннен кейін КСРО-ның түсті металлургия министрлігінің Болжау бөлімінде жұмыс істеді. Бірнеше жыл бойы ол Сібірдегі әлеуметтік құрылыс процестерін зерттеді. Әріптестерімен бірлесе отырып, ол Солтүстік өңірді жаңадан құру жобасында жұмыс істеді.

1975 жылдан бастап 15 жыл бойы Бүкілодақтық сырттай қаржы-экономикалық институтында экономикалық география бойынша дәріс оқыды.

Педагогикалық жұмыстармен қатар елдің солтүстік аумақтарын, Сібір мен Қиыр Шығыс даму мәселелерін зерттеді. 1976 жылы XXIII Халықаралық географиялық конгреске қатысты.

1970 жылдары Әджіев туындыларының кейбір идеялары кеңестік солтүстік аумағының патриархы Г.А. Агранатқа қызығушылық тудырды. «Солтүстік дамудың мүмкіндіктері мен шындықтары: ғаламдық сабақтар» монографиясы Агранатқа 1976 жылы алғаш рет ұсынылған солтүстіктің шекарасы ретінде осы аймақта өндіруге және адам өміріне жалпы энергия шығындарының синтетикалық индикаторы туралы Әджіевтің қызықты идеясына ұқсас екендігін атап өтті. Өкінішке орай, Агранаттың айтуынша, бұл ұсыныс практикалық қолдануға дейін жетілмеді.

М.Сигалов пен Е.Плисецкий 1970 және 1980 жылдардағы Әджіевтің шығармаларын жаңа аумақтарды дамыту мәселелерін зерттеуге ықпал еткен ғылыми мектеп ретінде, ал кейбір докторлық және магистрлік диссертацияларда 1982-2011 жылдары осы жұмыстарға сілтемелер бар. Әджіевті БАМ құрылысын «Забайкал және Қиыр Шығыс теміржолдарының кернеуін азайту көзі ретінде ғана емес, Оңтүстік Якутия мен Солтүстік Забайкалдағы пайдалы қазбаларды жүйелі түрде барлау және өндірудің негізгі шарты» ретінде қарастырған экономистер арасында атап өтті.

1982 жылы аумақтардың өндірістік кешендері мен жаңа аумақтардың дамуымен байланысты демографиялық ауысулар тақырыбында «Сібір: XX ғасыр» деген кітабын жариялады. Ол Сібірді көптеген адам, өнеркәсіптік, ғылыми, мәдени мәселелердің өзара байланыстыру орталығы ретінде көрсетті. Bұл басылым, партиялық органдар тарапынан сынға ұшырады, бұл оның докторлық диссертациясын қорғауына кедергі болды деп айтады. Қазіргі уақытта бұл кітап елдің кейбір ЖОО-дарының оқу курстарына немесе қосымша әдебиеттер тізіміне енгізілген[1]. 1989 жылы Әджіев «Криогенді ауыр су концентрациясының феномені» атты мақаласын жариялады, онда ол табиғатта ауыр судың концентрациясын болжады[2]. Ол көптеген танымал басылымдарда гипотезаның негізгі ережелерін баяндады[3][4]. Бұл гипотеза мамандардың қызығушылығын тудырды [5].

1970-80 жылдары Сібір және Сібірдің аумақтық өндірістік кешені, энергия үнемдейтін технологияларға байланысты БАМ-дың жұмысын жариялайды. Сонымен қатар ол елдегі жетекші журналдармен жұмыс істеді: «Новый мир», «Вокруг света», «Знание — сила» және т.б. Сібір бойынша сарапшы ретінде «На суше и на море» көркем-географиялық альманахтың редакциялық алқасында редактор және жинақтардың құрастырушысы болды.

1989 жылы Әджіев докторлық диссертациядағы жұмысын тастап, «Вокруг света» журналдағы жұмысқа ауысты. Экспедицияларды ұйымдастырды, суретке түсірді, аты шықпаған халықтардың өмірі туралы очерктер жазды. Этнографиялық очерктерінің кейіпкерлері болып Кеңес үкіметінің қайта құру дәуірінде «жоғалып бара жатқан» эвендер, якуттер, талыштер, лезгиндер, табасарандар, қарашайлар, құмықтар және басқа да халықтары болды[6][7][8].

90-жылдардың басында ол «қызулы» нүктелерге барып, Кавказдағы әскери операциялар туралы очерктер жазды. Сол кезде, Әджіевтің кейінгі іс-әрекеттерін анықтайтын жаңа тақырыпқа қызығушылығы артты. Өзінің халқы - құмықтардың тарихына қызығушылығы туды.

Мектептегі білім беру саласындағы ғылыми-білім беру қызметі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әджіевтің оқушыларға танымдық кітаптардың авторы ретіндегі дебюті 1976 жылы «Жолға жолды қалай іздегені» (О том, как дороге дорогу искали) атты балаларға арналған кітабынан басталды. Кейіннен бұл туынды РКФСР-ның Білім министрлігі ұсынған «Зарница» кітабына РКФСР ұлттық мектептерінің үшінші сынып оқушылары үшін қосымша оқу бағдарламасына енгізілді.

1981 жылы Әджіев «Педагогика» баспасында (авторлардың құрамында) орта және жоғары мектеп жасындағы оқушыларға арнап «Өлкетанушы жас географ энциклопедиялық сөздігін» баспадан шығарды. Басылымдағы аннотацияға сәйкес, «орта мектептің оқушыларын кәсіптік бағдарлау үшін сөздікті пайдалануға болады».

1996 жылы Әджіев «Балаларға арналған энциклопедияда» «Дала діні: (материал құқықтар ретінде жарияланған)» атты мақаланы жариялады, мұнда түркі-қыпшақтардың ежелгі діни дәстүрі ретінде тәңіршілдіктің балама көзқарасын, олардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрін сипаттаған.

1999 жылы Әджіев мектеп оқушыларына арналған «Қыпшақтар. Түріктер мен Ұлы даланың көне тарихы» кітабы жарияланады. 2006 жылы бұл кітап Қазақстанда қайта басылып шықты. 2001 жылы ол «Қыпшақтар. Оғыз. Түріктер мен Ұлы дала ортағасырлық тарихы» атты жалғасын жазады. Кітаптарда түркінің Алтайда халық болып қалыптасуы мен Еуразияда қоныстануы, халықтың өмірі мен тұрмысы, рухани мәдениеті, Үндістан мен Персиядағы, Кавказ бен Оралдағы, Византия мен Римдегі, Еуропада Ұлы қоныс аудару іздері туралы авторлық гипотезаны ұсынды.

2007 жылы Жоғарғывюльдік гимназияның шақыруымен Әджіев «Түркітану - азаматтық қоғамды қалыптастырудағы мәдениеттер интеграциясының факторы» атты оқушылар мен мұғалімдерге арналған Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға қатысты.

Халықтардың ұлы қоныс аудару тұжырымдамасы және түркология

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1991 жылы түркі халықтары туралы Әджіевтің тарихы зерттеулерінің алғашқы нәтижелері «Заң және этнос» Халықаралық симпозиумында баяндады. Құмықтар үлгісіндегі өз баяндамасында ежелгі түріктердің этногенезі, олардың тұратын жері - Дешті Қыпшақ, осы елдің географиялық шекаралары, мемлекеттік құрылымы мен мәдениеті қарастырылды. Баяндаманың идеясы «Біз - қыпшақтардың тұқымымыз!» кітабының негізіне кірді, оған сәйкес, Әджіевтің сөзіне қарағанда, «Вокруг света» журналының редакциясынан осы сөз үшін шығарылды.

Жұмыстан шығарылған соң, Әджіевтің айтуынша, Ресейдің ізашары болған, Дештi Қыпшақ (Ұлы Дала, Қыпшақтардың даласы) елін зерттеуді жалғастырды. 2000 жылдан астам уақыт бұрын Алтайда пайда болған Халықтардың ұлы қоныс аударуы туралы гипотезаны жариялап, ол қоныс аудару кезеңдерін уақытын шамалап көрсетті және оларды географиялық картаға енгізді. Автор жаңа аумақтарда қоныстанып және игерудің нәтижесінде 1-мыңжылдықта Байқалдан Атлантқа дейін созылып, қазіргі заманғы Ресей аумағының үлкен бөлігін қамтитын Дешті Қыпшақ елі қалай қалыптасқанын көрсетуге тырысты.

Оның зерттеулерінің нәтижелері 1994 жылы шыққан «Қыпшақ даласының жусаны: құмықтар, қарашайлар балқарлар, казактар, татарлар, қазақтар, чуваштар, якуттер, гагауздар, қырым татарлары, кейбір орыстар, украиндер және тағы басқа түркі (қыпшақ) тамырынан тарайтын халықтар және оны ұмытып кеткендер» атты кітабында жазып кетті. Әджіевтің айтуынша, бұл халықтар 2000 жылдан астам уақыт бұрын Алтайдан Ұлы қоныс аудару бастағандардың ұрпақтары және бірнеше ғасырлар бойы Еуразиялық құрлықтың далалық аймағын бірте-бірте игеріп, қоныстанды. Кітаптың 3-ші басылымының аннотациясында айтылғандай, автордың пікірінше, ресейлік тарих «IX ғасырда басталған жоқ, одан бұрынырақ басталды».

Бакудегі славян университетінде «Түркітану» бағыты бойынша «Аударма мәселелері» ғылыми-зерттеу зертханасы түркі тілдері, әдебиеті, тарихы бойынша ең үздік жұмыс ретінде «Қыпшақ даласының жусаны» кітабын аударып, жариялады. Кітаптың өзі Бакудегі славян университетінің білім беру факультетінде оқытылады.

«Қыпшақ даласының жусаны» шыққаннан кейін, Әджіев Дағыстандағы Әулие Георгийдің қабірін табуға бағытталған экспедицияны ұйымдастырады. Экспедицияның қорытындысы бойынша «Әулие Георгийдің құпиясы немесе Тәңірдің сыйы: түріктердің рухани мұрасынан» атты кітабын жазды. Бұл кітапта ол Кавказдағы христиандықтың қалыптасуы туралы жазады және оның түркілердің болжамды ежелгі дінімен - Тәңіршілдікпен өзара байланысын іздейді. «Қыпшақ даласының жусаны», «Әулие Георгийдің құпиясы немесе Тәңірдің сыйы» кітабында жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша Әджіев 1998 жылы М.О.Әуезовтің 100 жылдығына арналған Халықаралық семинарда тәңіршілдік туралы баяндама жасады. Баяндамада Әджіев, қыпшақтар - монотеизмді білмейтін пұтқа табынушылар деген қатып қалған қағиданы жоққа шығаруға тырысты. Оның тұжырымдамасы бойынша, Дешті Қыпшақтың тұрғындары монотеисттік Тәңіршілдікті насихаттады, кейінірек ол басқа монотеистік дін - христиан дінін тудырды.

1998 жылы «Мысль» баспасы Халықтардың ұлы қоныс аудару тақырыбын жалғастыратын Әджіевтің «Еуропа. Түріктер. Ұлы дала» кітабын жариялады. Автор Еуразияның әлеуметтік-этникалық тарихының нұсқасын баяндайды, Даланың дамуы мен реттелуі қалай болғаны туралы толығырақ сипаттайды. Ұлы даланың еуропалық мәдениетке қосқан үлесіне ерекше көңіл бөледі.

2004 жылы «Тарихи кітапхана» сериясында «АСТ» баспасы Әджіевтің «Түріктер мен әлем: құпия тарих» атты кітабын жариялады. Онда автор Алтайда пайда болған Халықтардың ұ қоныс аударуы туралы тұжырымдамасының негізгі ережелерін толығымен тұжырымдайды. Кавказдағы бірқатар экспедицияларынан кейін Әджіев 2006 жылы «АСТ» баспасында «Армагеддонның тынысы» атты кітапты шығарады. Бұл кітапта қазіргі заманғы оқырманға белгісіз мемлекет - Кавказ Албаниясының тарихына ерекше көңіл бөлінді. Әджіевтің бұл тақырыпқа қызығушылығы 2001 жылы жазушы-публицист ретінде «Кавказ Албаниясының этномәдени мұрасы» атты халықаралық ғылыми конференцияға қатысқан кезде басталды. Бұл кітапта Әджіев XVI ғасырда басталған және әлі аяқталмаған Кавказ соғыстарының тарихы туралы әңгімелеп берді.

2010 жылы «Тарихи кітапхана» сериясында АСТ баспасы Әджіевтің «Мәңгілік Көк Аспансыз: біздің тарихымыздағы жазулар» атты кітабын жариялады. Кітапта автор көп жылдық әдеби шығармаларын қорытындылай, «Ресейдің ізашары - Дешті Қыпшақ (Ұлы Дала, Қыпшақтардың даласы) далалық ірі мемлекет, осылайша отандық тарих ауқымын мың жылға кеңейткені» туралы әңгімеледі. Автор оқырманды «өзінің қарапайымдылығымен тандандырып: біз бір елдің бір халқы болдық» деген қорытындыға жеткізуге тырысады.

2011-2012 жылдары Әджиев «Түркілер» жобасының тарихи-деректі фильмдерінің қорытынды сериясын жасауға қатысады» [9]. Жобаны Орыс Географиялық қоғамы және Мир телерадиокомпаниясы жүзеге асырды [10]. Жобаның мақсаты – «түркі халықтарының еніп, тамыр жайған тарихы арқылы Ресей мен Достастық елдерінің тарихын көрсету, кең аудиторияны түркі халықтарының мәдениетімен таныстыру»[10]. Ресей президенті В. Путин жоспарды жүзеге асыруға Грант берді [11].

2013 жылы Мәскеудің Татар мәдени орталығында Әджиевтің түркология саласындағы қызметінің 20 жылдығына арналған кездесу өтті[12]. Түрлі ұлт өкілдерінің басын қосқан кездесу ұранмен жасалған: «Біртұтас елдің біртұтас халқы!» Сөз сөйлеудегі ортақ нәрсе-олар Әджиевке түркі халықтарының мәдениетін жандандыруға қосқан үлесі үшін алғыс білдірді[13][14][15].

2017 жылы «Вестник тюркского мира» (Түркі әлемінің жаршысы) журналы жарыққа шықты, оның барлық жарияланымдары зерттеуші және жазушы Мұрат Эскендірұлы Әджіевтің (Мұрат Әджі) қызметіне арналған[16][17]. Мәскеу мемлекеттік университетінің география факультетін бітіріп, Сібірді дамыту туралы диссертация қорғады, өмір бойы таңдалған тақырыпқа адал болды. Осының арқасында ғалым өз зерттеулерін жалғастыра алды. Мұның нәтижесі Халықтардың ұлы қоныс аудару тұжырымдамасы болды [16].

2019 жылы Әджіевтің «Святой Георгий и гунны» (Әулие Георгий және ғұндар) атты соңғы еңбегі жарық көрді. Автор бұл кітапты өмір бойы жазған. Оның Сент-Джорджқа арналған алғашқы жарияланымдары ширек ғасырдан астам уақыт бойы жүргізген зерттеулерінің бастауы болды. Автордың пікірінше, Георгийдің әрекеті халықтардың ұлы қоныс аударуымен байланысты оқиғалардың географиялық және уақытша координаттарымен «сәйкес келді». Нәтижесінде Әджіев күтпеген нәтижелерге қол жеткізді. Бұл географиялық салдары. Оның пікірінше, география нақты ғылым ретінде тарихи оқиғаларға объективті қарауға және саясаттан арылуға мүмкіндік береді. Зерттеуші оның жұмысы біздің дүниетанымымызды өзгертеді деп үміттенеді[18][19][20]. Кітап автор қайтыс болғаннан кейін жарық көрді. Ол қолжазбада соңғы күнге дейін жұмыс істеді[19].

Ол 2018 жылы 7 наурызда Мәскеуде 73 жасында қайтыс болды. Мәскеуде Дон зиратында жерленген[21]

Қызметті бағалау

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әджіевді көрнекті зерттеуші, Халықтардың ұлы қоныстануы тұжырымдамасының авторы, түрколог[16][22][23][24][25][26][27][28], мамандар ғылыми білімнің әмбебаптығына назар аударады: өзінің ғылыми қызметінде ол тарихқа, географияға, экономикаға, лингвистикаға, фольклорға, этнографияға, теологияға және т.б. сүйенді [22][29]. Оның тарихи зерттеулерге кешенді көзқарасының маңыздылығы атап өтіледі :оларда география ерекше рөл атқарады[1]. Мамандардың айтуынша, оның Халықтардың ұлы қоныс аудару Тұжырымдамасы әлемдік тарихқа жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Әлемдік ғылымдағы жаңа сөз[1][22][23][29].

Мамандар Әджіевтің есімін атап көрсетеді: ғалым Ұлы Даланы жаппай қоныс аударуға қолайлы мега-аймақ ретінде қарастырды, «географиялық тұрғыдан ол дала ландшафты аймағынан әлдеқайда кең болды»[30][31]. Оның Алтайда пайда болған халықтардың ұлы қоныс аударуын зерттеуі ежелгі және орта ғасырлардағы жергілікті өркениеттердің қалыптасу мәселесіне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді[22][32][33][34].

Оның кітаптарын әртүрлі мамандықтағы ғалымдар өз еңбектерінде қолданады. Бұл ғылыми мақалалар [35], монографиялар және жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдары[36].

Ресей, Қазақстан және Әзірбайжанның кейбір жоғары оқу орындары Аджиевтің кітаптарын ұсынылған және қосымша әдебиеттер тізіміне енгізді [37]. Бүгінгі таңда әртүрлі елдердің ғалымдары Әджіевтің жаңалықтары негізінде жұмысын жалғастыруда [38]. Оның әлемдік тарих контекстіндегі зерттеулерінің нәтижесінде бұрын зерттелмеген Тәңіршілдік пайда болды тақырыпқа ғалымдардың кең ауқымы жүгінді[29][39][40]. Әджіевтің бұл мәселедегі ұстанымы адамзат тарихына жаңаша көзқараспен қарауға мәжбүр етеді [41]. Алтайдағы әлеуметтік сауалнамалар жастардың пікірінше, Әджіев Алтай халықтарының тарихына әсер еткен қайраткерлердің бірі екенін көрсетті [42]. Мамандар оның жұмысын этнопедагогикалық білім беру мәселелерін шешуде маңызды рөл атқаратын шығармаларға жатқызады [43].

Сонымен бірге, ұлтшылдық рухында бапталған авторлардың Әджіевтің шығармашылығы туралы жағымсыз пікірі бар екендігі атап өтіледі[44]. Олар әр түрлі жолдармен ғалымның беделін түсіруге тырысады [45]. Кейбіреулер оның шығармасы тарихты нашар білетін кітап оқырманына арналған дейді [46][47][48]. Кейбір авторлар Әджіевтің шығармаларын қабылдамайды [49] және пантюркизм мен ұлтшылдықтың қауіптілігі туралы айтады [44][1]. Сарапшылардың пікірінше, Әджіев туралы жағымсыз пікірлердің көпшілігі бір нүктеге дейін азаяды: ол тарихшы емес[1][50]. Мамандардың айтуынша, мұндай мәлімдемелер экономикалық және тарихи география сияқты күрделі Білім салаларымен байланысты ғылыми зерттеулердің ерекшеліктерін түсінбейтіндігін көрсетеді. Әджіевтің ғылымның осы салаларындағы кәсібилігі даусыз [1][28]. Ғалымның айтуынша, «сыншылар» географиялық ғылым оның зерттеулерінің орталығында екенін түсінбеді[51].

Теріс пікірлердің авторларының ешқайсысы [49] Әджіевтің атына онымен ашық пікірталасқа түскен жоқ [51][52][53]. Олар «бөтен адамды» ұрғысы келді [50] және басқа адамдардан көмек сұрады[54].

Әджіевтің қызметі туралы айта отырып, авторлар оның белсенді шығармашылығын еске түсіреді [14][55], тарихи шындықты анықтауға және оқырмандардың әр түрлі ұрпақтарын рухани тәрбиелеуге қосқан үлесін атап өтеді [56][27][26][57][58].

Аджиевтің ғылыми-көпшілік кітаптары ұлттық-мәдени дәстүрлермен танысуға және «бөтен» ұлттық-мәдени кодтарға құрметпен қарауға ықпал етеді [1][1][29][29]. Оның тұжырымдамасының жаңа тұжырымы зерттеушілерді оның тұжырымдарына мұқият қарауға мәжбүр етеді [23].

Негізгі жұмыстары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Аджиев М. Э. Сибирь: XX век (Сибір: XX століття). — М.: Мысль, 1982.
  • Аджиев М. Э. Мы — из рода Половецкого! – Рыбинск, 1992 .
  • Аджи М. Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его (Қыпшақ даласының жусаны). – М.: ТОО «ПИК-КОНТЕКСТ», 1994. ISBN 5-7358-0177-5
  • Аджи М. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри: Из духовного наследия тюрков.— М.: МБФ «Джарган», 1997
  • Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь (Еуропа. Түркілер. Ұлы Дала).— 1-е изд.— М.: Мысль, 1998. ISBN 5-244-00914-1
  • Аджи М. Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей (Қыпшақтар. Түріктер мен Ұлы даланың көне тарихы). — М.: «Новости», 1999. ISBN 5-88149-044-4
  • Аджи М. Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 2001. ISBN 5-88149-076-2
  • Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история. — М. : АСТ, 2008. ISBN 5-17-050082-3 ISBN 978-5-17-050082-6
  • Аджи М. Азиатская Европа (Азиялық Еуропа).— М.: АСТ, 2008. ISBN 5-17-048283-3 ISBN 978-5-17-048283-2
  • Аджи М. Дыхание Армагеддона. — М.: АСТ, Хранитель, 2011. ISBN 5-17-073768-8 ISBN 978-5-17-073768-0
  • Аджи М. Без Вечного Синего Неба (Мәңгілік Көк Аспансыз). — М.: АСТ, 2010. ISBN 978-5-17-065941-8; ISBN 978-5-271-27149-6
  • Аджи М. Полынный мой путь.— М.: АСТ, 2014.ISBN 978-5-17-082067-2.
  • Аджи М. Великая Степь. Приношение тюрка. – М.: АСТ,2014. ISBN 978-5-17-083821-9
  • Аджи М. История тюрков. Такими знали нас. — М.: АСТ, 2015. ISBN 978-5-17-087192-6 .
  • Аджи М. Сага о Великой Степи Очерки нашей истории. — М.: АСТ, 2016. ISBN 978-5-17-093309-9.
  • Аджи М. Святой Георгий и гунны. — М.: АСТ, 2019. ISBN 978-5-17-112807-4.
  • Adji M. Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. — Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002. ISBN 9751615321.
  • Adji M. Asia’s Europa. Volume 1. — М.,: АСТ, 2005. ISBN 5-17-030206-1.
  • Adji M. Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır – Kıpçaklar. — Istanbul, Dogu Kitabevi, 2016. ISBN 978-605-9093-64-4.
  • Adji M. Kaybolan Millet (Deşt-i Kipçak Medeniyeti).— Istanbul, Doğu Kitabevi, 2019. ISBN 978-605-2096-43-7.
  • Adji M. Türklerin Sakli Tarih. — Istanbul, Kaynak Yayınları, 2019. ISBN 978-605-69217-4-2.

Сілтеме

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ a b c d e f g h Özer Z. B. Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazikitabevi, 2018
  2. ↑ Аджиев М. Э. Явление криогенного концентрирования тяжелой воды // Материалы гляциологических исследований.— Т. 65. 1989. С. 65
  3. ↑ Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 10
  4. ↑ Аджиев М. Э. Тяжелая вода? Почему бы и нет! — М.: Знание. 1989, № 3.
  5. ↑ Мысалы қараңыз
  6. ↑ Полещук А.Два измерения Мурада Аджиева — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  7. ↑ Огрызко В. Прошлое глазами гуннов — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 - 81
  8. ↑ Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории. — М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 387 – 388 [1]
  9. ↑ [2]
  10. ↑ a b [3] // Русское Географическое общество
  11. ↑ Путин вручил гранты Русского географического общества на 50 млн руб // РИА Новости. 15 марта 2010
  12. ↑ В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи Мұрағатталған 28 тамыздың 2018 жылы. // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013
  13. ↑ Хасавов А. Мурад Аджи: «Равнодушных среди своих читателй не нахожу» Мұрағатталған 3 ақпанның 2017 жылы. // Ёлдаш/Времена. 15.03.2013
  14. ↑ a b Немченко Г. Освоение Евразии — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  15. ↑ Аги Д.Мурад Аджи // Звезда Поволжья, 24.03.2013
  16. ↑ a b c Халипаева И. А. [4] — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
  17. ↑ Наши авторы — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139
  18. ↑ Как Георгий Победоносец связан с гуннами? // Дилетант. 11.12.2019
  19. ↑ a b «Святой Георгий и гунны» вызовут споры // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019
  20. ↑ Курячая М. Будущее принадлежит правде // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019
  21. ↑ Новости // Официальный сайт М. Аджиева
  22. ↑ a b c d Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  23. ↑ a b c Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  24. ↑ Мурад Аджи Мұрағатталған 14 ақпанның 2019 жылы. // Türkologiya. 2018, №2. С. 135
  25. ↑ Медведко Л.И. Россия, Запад, ислам: «столкновение цивилизаций»? – М., Кучково поле, 2003. С. 67
  26. ↑ a b В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи //Ёлдаш, 11 декабря 2019
  27. ↑ a b Мир скорбит по Мураду Аджи Мұрағатталған 14 сәуірдің 2018 жылы.// Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018
  28. ↑ a b Özer Z. B. Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2919. – Тернополь. 2019. С.184–194
  29. ↑ a b c d e Озер З. Б. К родникам тюркской культуры — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  30. ↑ Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия// Москва – Оренбург. 2017. C. 14
  31. ↑ Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии(қолжетпейтін сілтеме) // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009. С. 825
  32. ↑ Аязбекова С. Ш. Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2)
  33. ↑ Аязбекова С. Ш. Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) Мұрағатталған 22 ақпанның 2020 жылы. // 117-ая Международная научно-практическая конференция «Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей». 8 – 15 февраля 2016 г. – Лондон.
  34. ↑ Бегалинова К., Кокумбаева Б. Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей // Тyркология. 2017. №3 (83)
  35. ↑ Мысалы қараңыз
  36. ↑ Мысалы қараңыз
  37. ↑ * Фортунатов В. В. Отечественная история: Учебное пособие для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2009. С. 58
  38. ↑ Мурад Аджи Мұрағатталған 14 ақпанның 2019 жылы. // Türkologiya. 2018, №2. С. 136
  39. ↑ Фёдорова Л. В. Третья Международная научно-практическая конференция «Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» // Новые исследования Тувы. 2011, №2 – 3
  40. ↑ Аджиев А. М. Ай ванна най, дэсэм. Фольклор в трудах Мурада Аджи. — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
  41. ↑ Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7
  42. ↑ Ерохина Е. А. Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1
  43. ↑ Мысалы қараңыз
  44. ↑ a b Сапарова Ю. А. Между Европой и Азией // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58)
  45. ↑ Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар(қолжетпейтін сілтеме) // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 – 4
  46. ↑ Елисеев Г. А. Выдумки, ложь. Великая Степь // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999
  47. ↑ Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003
  48. ↑ Петров В. Б. История о квазиистории // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
  49. ↑ a b Мысалы қараңыз
  50. ↑ a b Перевалов С. М. Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4
  51. ↑ a b Мурад Аджи о своих сокровищах Мұрағатталған 6 тамыздың 2020 жылы.//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
  52. ↑ Бейненсон И. Талисман слова — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75
  53. ↑ Миножетдинов Х. К. Духовный манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
  54. ↑ Олейников Д. Книга – Полынь Мұрағатталған 10 тамыздың 2020 жылы. (Глава «Зоологический национализм»)// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
  55. ↑ Гусейнов А. А. В «координатах добра» — Вестник тюркского мира. 2017, №1
  56. ↑ Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи // ИА REGNUM, 9.08.2005
  57. ↑ Аспандиярова А. Книга, которая должна была появиться раньше //Казахстанская правда, 17.08.1999
  58. ↑ Тагиров Э. Р. Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи// Литературная Россия, 26.12.19, №48
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Мұрат_Ескендірұлы_Әджиев&oldid=3342245» бетінен алынған