Құмықтар
| Құмықтар | |
| Къумукъ/Къумукълар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
500- 600 мың | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
503 060 (2010) |
 Өзбекстан |
1,2 мың (2016) |
 Украина |
718 (2001) |
 Қазақстан |
461 (2013) |
 Түркия |
10 мың үстінде |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
ислам, сүннит тармағы | |
Құмықтар - Дағыстанның байырғы түркі тілдес халқы. Құмықтардың қазіргі жалпы саны 500 мыңнан астам. Негізгі бөлігі Ресей Федерациясының, Дағыстан Республикасында (Хасавюрт, Бабаюрт, Қызылюрт, Буйнақ, Дербент, Қайтағ, Қаякет, Қарабудағкент ауданында), қалғандары Ичкерия, Солтүстік Осетия мен Ставрополь өлкесінде қоныстанған. Өте шағын диаспора ретінде Иран, Сирия және Түркия мемлекеттерінде де өмір сүреді.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Үлкен европеид нәсілінің құрамындағы балқан — кавказ нәсілінің кавкасион тобына жатады. Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын құмық тілінде сөйлейді. Әдеби тілі буйнақ және хасавюрт диалектілерінің негізінде қалыптасқан. Құмық жазба ескерткіштері 16-ғасырдан белгілі. 17-ғасырдан бастап Солтүстік Кавказдағы орыс әкімшілігімен қатынаста ресми тіл қызметін атқарған. Құмықтар ертеден араб жазуын пайдаланып келеді. 1928 ж. латын, 1938 ж. кирилл әліпбиіне көшірілген. Грамматикасында оғыз, Кавказ халықтары тілдерінің әсері байқалады.
.jpg)
Құмық тілінде бес диалект бар: хасавюрт, бұйнақ, қайтақ, таулы және тер. Олар аймақтық диалектілер болып есептеледі, себебі олардың шекарасы бұрынғы феодалдық және аймақтық-әкімшілік шекарасымен сәйкес келеді. Құмық тілінде – араб, парсы, кавказ (негізінен даргин, авар және шешен) және орыс тілдерінен енген сөздер кездеседі. Нақты айтар болсақ, араб тілінен енген сөздер негізінен қоғамдық-саяси, мәдени және діни салаларға жатады (жамият «қоғам», китап «кітап», дин «дін»). Иран сөздері құрамында саудамен, қолөнер, қоғамдық қатынастардың түрлі жақтарымен, тұрмыстық қажеттерге байланысты сөздер көбірек кездеседі (савдюгер «саудагер», шайы «бақыр», дарай «төсек», дос «дос», каманча «ысқымен ойналатын музыкалық аспап», тахча «сөре, полка»). Орыс тілінен енген сөздердің ішінде негізінен тұрмыстық және әкімшілік лексикасы саласына ерте кезде енген сөздер (педире «бедіре, шелек», сумавар «самаурын», кансарал «кеңсе») және қоғамдық-саяси терминдерден шаруашылық, мәдениет, ғылым, техника дамуын бейнелейтін ұлтаралық сөздерден тұратын кеңестік дәуірде пайда болған кейін енген сөздер кездеседі.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Құмықтардың көпшілігі ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.[3]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Құмықтардың халық ретінде қалыптасуы 10-11 ғасырдан басталады. Олардың этнографиялық негізін Дағыстан жазығындағы жергілікті тайпалар мен осында келген түркі тілдес тайпалар (әсіресе қыпшақтар) құрайды. Құмықтар басқа да тау халықтарымен біріге отырып, 13 ғасырда моңғол шапқыншылығына қарсы күресті. Құмыктар мекендеген аумақта бірқатар ортағасырлық мемлекеттер өмір сүрді. Олардың ішіндегі ең ірісі — Тарковск княздігі болды. Құмықтар Ресей отаршыларына қарсы Шәміл бастаған ұлт-азаттық күреске (1847 — 1864) де қатынасты.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Құмықтардың дәстүрлі кәсіптері — егіншілік (бидай, арпа, тары, күріш, жүгері), мал өсіру, бау-бақша, көкөніс, жүзім өсіру, омарташылық. Жайылымдық шабындықтардың көптігіне байланысты мал шаруашылығы кеңінен дамыған: буйвол мен қой өсірілді, жылқы шаруашылығымен айналысты. Балық аулау, омарта шаруашылығы, сауда, тұз және май өндіру, аңшылық кәсіптер де бар.
Тұрмыстық қолөнер мен кәсіп: мата тоқу, мақта тоқу, кілем тоқу (әйелдердің дәстүрлі кәсібі), тері, металл, ағаш, тас өңдеу (ерлер кәсібі) т.б. дамыған.[4]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Құмықтардың салт-дәстүрлері, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігі жөнінен өздерінің ең жақын көршілері ноғай, қарашай, балқарларға ұқсас болып келеді.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекеннің негізгі түрі – ауыл (юрт, кент, авыл). Патшалық Ресей жаулап алған кезеңде, одан кейін Құмық жазығында орыс бекіністері мен ауылдары салынды. Мұнда ноғайлар, шешендер, аварлар, даргиндердің топтары көшіп келіп, жеке қоныстар құрады немесе құмық ауылдарына қоныстанды.
Құмықтар тұрғын үйлері 3 түрге бөлінді:
- бір қабатты - төмен келген іргетаста;
- бір жарым қабатты – биік тас іргетаста. Соңғы уақытта мұндай үйлер қосалқы шаруашылық бөлмелерге арналған үлкен жертөлемен салынуда;
- екі қабатты.
Табиғи құрылыс материалдарының (тас, ағаш) тапшылығы жазықта тұратын құмықтар арасында бір қабатты тұрғын үйлердің дамуына негізінен ықпал етті. Тау етегіндегі құмықтардың арасында, керісінше, күрделі құрылыстар жиірек кездесті. Ауқатты құмық үйінде әр бөлменің өз мақсаты болған. Ең кең бөлме ас үйге бөлінген. Қонақтар үшін арнайы бөлме болды - кунацкая (қонақ бөлме). Бір бөлме азық-түлік сақтау үшін пайдаланылды, қалғандары жатын бөлме ретінде қызмет етті.[5]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ер адамдардың ұлттық киімдері — жейде, шалбар, бешмет (каптал), черкес пальто (чепкен), ішік (тон), бурка (ямучу), папаха, домалақ бөрік, теріден тігілген аяқ киім. Әйелдердің дәстүрлі киімдерінің қатарына бүкіл денені жабатын көйлектер (арсар, қос жеңді қабалай, т.б.) орамалдар, чутку (бас киім) жатады. Әйелдері арты ашық, теріден тігілген башмақтар киіп, киімдері ою-өрнек, әшекейлермен безендірілетін болған.[6]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Құмықтардың сан алуан ұлттық тағамдарына хинкал, курзе (тұшпара), долма, аш (палау), чишлик (кәуап), бозбаш, чуду, гюлеме, этмек, т.б. ет, қамыр, сүт өнімдерінен жасалған тағамдар жатады. Жүзімнен сусын, шарап жасайды.[7]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Құмық фольклорының бір ерекшелігі – білім мен дәстүрді ауызша жеткізудің кеңінен қолданылуы. Халық ертегілері, жырлары, жұмбақтар және басқа да халық ауыз әдебиеті шығармаларының көпшілігі ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп келген және әлі де жалғасуда. Құмық ауыз әдебиетіндегі ертегілер – халық шығармашылығының кең тараған түрлерінің бірі. Олар қаһармандардың сан алуан иірімдері мен шытырман оқиғаларын баяндап, қиялы мен рухының өткірлігімен таң қалдырады. Ертегілерде сиқырдың, қиялдың және мифологияның көптеген мотивтері бар, бұл оларды ерекше қызықты етеді.
Құмықтардың ертегілерден бөлек музыкалық мұрасы да мол. Олар халықтың тарихи фактілері мен мәдени құндылықтарын жеткізетін дәстүрлі әндерді белсенді орындайды. Құмық әндері әуезділігімен, үндестігімен ерекшеленсе, оларға ілесіп жүретін ғұсыл, дәуле, саз сияқты аспаптары бар. Құмықтар билерімен де танымал. Дәстүрлі құмық билері – халық мәдениеті мен әдет-ғұрпының жарқын көрінісі. Олар өздерінің жандылығымен және энергиясымен ерекшеленеді, ал орындаушылар өздерінің денелерімен әдемі және ерекше бейнелер жасайды.[8]
Қазақстандағы құмықтар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы құмықтардың саны - 461 адам (2013).[9]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Гаджиева С.Ш. Дағыстан халықтарының қазіргі мәдениеті мен өмірі — М., 1971.
- ↑ "Ана тілі" газеті «Түркі тілдері» кітабының негізінде дайындаған Д.Төлебаев — 27 Маусым, 2013.
- ↑ Гаджиева С.Ш. Құмықтар. Тексерілді, 27 қаңтар 2024.
- ↑ Құмықтар. Тексерілді, 27 қаңтар 2024.
- ↑ Аджиев Л. М., Ибрагимов М.-Р. А. Құмықтар. Тексерілді, 27 қаңтар 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Құмықтар. Тексерілді, 27 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 271. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 27 қаңтар 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 339. — ISBN 978-601-7472-88-7.
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |