Осетиндер

Осетиндер
осет. ирæттæ, дигорæнттæ
Бүкіл халықтың саны
650 000
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	528 500
Сирия	50 000
Түркия	20 000
Грузия	14 385 (2014)
Өзбекстан	8 100
Украина	4 834 (2001)
Әзербайжан	4 200
Тілдері
осетин тілі
Діні
православие

Осетиндер (осет. ирæттæ, дигорæнттæ) — Солтүстік Осетия-Алания және Оңтүстік Осетия халқы. Солтүстік Осетиядағы халық саны 459,7 мың адам. (2010, санақ), Оңтүстік Осетия – 46 мың адам. (2012 жылғы ресми деректер бойынша). Негізгі субэтникалық топтар – ирондар мен дигорлар.

Олар сондай-ақ Мәскеуде (11,3 мың адам), Кабардин-Балқарда (9,1 мың адам), Ставрополь өлкесінде (8 мың адам) және Ресейдің басқа аймақтарында (Ресейдегі жалпы саны 528,5 мың адам), Түркияда, Сирияда, Францияда, АҚШ-та, Канадада және т.б. тұрады. Жалпы саны шамамен. 650 мың адам.

Этнонимі

«Осетиндер» этнонимі «Осетия» атауынан шыққан, ол орыс тілінде Алания мен Осетияның грузин атауынан шыққан - груз. ოსეთი, «осетиндер». Өз кезегінде, «Осети» аландар мен осетиндердің грузин атауынан – «оси», «овси» (груз. ოსები) және грузин топоформант «-ети» деген сөзден жасалған. Орыс тілінен «осетиндер» этнонимі әлемнің басқа тілдеріне енді.
Грузиннің «оси» немесе «овси» атауы аландардың бір бөлігінің - «Асы» атауынан шыққан.

Тілдері

Осетин тілі Үнді-еуропалық тілдер жанұясының иран тобы осетин тілінде сөйлейді. Реформаланған кириллицаға негізделген осетин тілінің жазуы 1923 жылға дейін пайдаланылды, содан кейін латын тіліне аударылып, қайтадан орыс (кириллица) графикасының базасына қайтарылды (1938). 1938 жылы Оңтүстік Осетияда осетин тілі үшін қысқа уақыт ішінде грузин графикасы енгізілді. 1954 жылы орыс (кириллица) графикасына негізделген бірыңғай осетин жазуы қалпына келтірілді. Осетин тілі екі негізгі диалектіге бөлінеді: ирон және дигор. Жазу екі диалектінің негізінде пайда болып дамыды, ол осетин әдеби тіліні екі нұсқасының – ирон және дигор тілінің негізіне айналды.

Діні

Солтүстік осетиндердің жартысынан астамы православиеліктер болып саналады. Басқа аз бөлігі христиандыққа дейінгі діннен тамыр алатын дəстүрлі осетиндік наным-сенімдерге берілген. Бір бөлігі сүннит исламды ұстанады.

18 ғасыр костюміндегі Солтүстік Кавказ осетині

Тарихы

Осетиндер Солтүстік Кавказды ежелден мекендеген тайпалармен және осында келген скифтермен (б.з.б. 8-7 ғасырлар), сарматтармен (б.з.б. 4-1 ғасырлар), әсіресе аландармен (б.з.1 ғасырдан бастап.) тығыз байланысты. Ертедегі грузин деректерінде, орыс жазбаларында ясы (яс) атауымен белгілі алан тайпалық одағы осетиндердің ұлт болып қалыптасуына шешуші рөл атқарды. 13-ғасырда алан мемлекетін түркі-моңғодар талқандады. Кейіннен Орталық Кавказдың солтүстік беткейінде төрт ірі тайпадан тұратын қауымдар құрылды. 1774 ж. Солтүстік Остетия, 1801 ж. Оңтүстік Остеия (Грузия құрамында) Ресейдің қол астына қарады.
Осетияда байырғы халықтың өтініші бойынша осетиндердің атын аландар деп өзгерту мәселесі талай рет көтерілді. 1992 жылы Солтүстік Осетияның ақсақалдар кеңесінде Солтүстік Осетияны Алания, осетиндерді - Аландар деп атау туралы шешім қабылданды.

Кәсібі

Ежелгі заманнан бері осетиндердің негізгі кәсібі мал шаруашылығы мен егіншілік болды. Жазықта жүгері, тары, бидай, арпа өсірілді. Бірте-бірте адамдар картоп өсірумен және бау-бақшамен айналыса бастады. Жазық жердегі шаруашылықтың дәстүрлі жүйесі үш танапты жүйе. Таудағы негізгі құрал – қос өгіз тартқан темір тісті соқа, жазықта 8-10 өгіз сүйреткен ауыр соқадан тұрды. Тауда мал жайылып, ешкі, қой, ірі қара өсірілді, ал жазық жерлерде ірі қара мен жылқы шаруашылығы басым болды. Мал шаруашылығы ауылдық жерлерде тұратын осетиндерді әлі күнге дейін шикізатпен, азық-түлікпен қамтамасыз етеді.

Тұрмыстық өнеркәсіп пен қолөнер дамыды – мата, қой терісін жасау, жиһаз, ыдыс-аяқ жасау, ағаш және тас ою, ұсталық, зергерлік бұйымдар, кесте тігу, т.б. Осетиндер арасында ең танымал және кең таралған қолөнердің бірі - кілем тоқу. Осетин кілемдері керемет сапасымен және талғампаз өрнектерімен танымал. Тоқу және кесте тігу де кең таралған халықтық қолөнер болып табылады. Осетин қауымының әйелдері орамал (русшон), шұлық, қолғап және ұлттық киім сияқты әртүрлі бұйымдарды шебер жасайды. Ұсталық өнер де маңызды орын алады. Ұсталар пышақ, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, тұрмыстық заттар сияқты түрлі металл бұйымдарды шебер жасайды. Ағаш өңдеу де осетин мәдениетіндегі маңызды халықтық қолөнер болып табылады. Шеберлер жиһаз, ыдыс-аяқ, ойыншықтар, сәндік бұйымдар сияқты ағаштан түрлі бұйымдар жасайды.

Тұрмыс салты

Осетин қоғамы бірнеше әлеуметтік топтарға бөлінді. Осетиндердің өмірі көптеген ежелгі қоғам қалдықтарын сақтап қалды. Татуласу кінәлі тараптың көп мөлшерде мал мен құнды заттарды төлеуімен және зардап шеккендерді емдеу үшін «қан дастарханын» құрумен аяқталды. Қонақжайлылық, бауырластық, өзара көмек көрсету т.б.әдет-ғұрыптары Солтүстік Кавказдың басқа халықтарынан ерекшелінбейді.

Барлық мәселелер отбасылық кеңесте шешілді. Әдетте жасы үлкені маңызды болды. Міндеттерді әйелдер арасында оның әйелі немесе үлкен әйел бөлді. Онда патриархалдық принциптер: кішінің үлкенге сөзсіз бағынуы, әйелдердің құқықтарының болмауы. Сонымен бірге матриархаттың көптеген элементтері сақталған. Қарт әйел ерекше құрметке ие болды. Үлкен әйел отбасылық және қоғамдық мерекелердің басшысы болды.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Осетиндер ауылдарда немесе бөлек үйлерде шашыраңқы өмір сүреді. Ауылды «кау» деп атайды. Бұл ауылдар әдетте шағын және бір-біріне жақын орналасқандықтан, оларды бір елді мекен деп ойлауға болады. Әр ауыл әдетте сол жерде тұратын отбасының атымен аталады. Биік тауда үйлердің бәрі тастан тұрғызылған, тастар жай ғана бірінің үстіне бірі төселген, соған қарамастан бұл қабырғалар өте берік және бірнеше ұрпаққа қызмет етеді. Ауылдағы үйлер шашыраңқы, бірақ көбінесе төрт-бес үй бір ортақ бекініспен, яғни мұнарасы бар қабырғамен қорғалған. Үйлердің биіктігі екі жарым метрге әрең жетеді, олар екі қабатқа бөлінген, төменгі қабаты мал ұстауға арналған, ал жоғарғы қабаты адамдар тұратын жер.

Тау етегінде орналасқан ауылдардың үйлері ағаштан салынған. Олар әдетте қызыл ағаштан тұрғызылған, сабанмен қапталған және жөке ағашымен безендірілген. Кейде тауларда ағаш үйлер де бар, олар қарағай бөренелерінен жасалған. Кабарда жазығы мен Владикавказ маңындағы ауылдардағы үйлер сазбен майланған және сабанмен жабылған.

Тауларда, әр ауылда биіктікте бір немесе бірнеше мұнаралар бар, олар күтпеген жерден шабуыл жасалған жағдайда пана болады. Әйелдер мен балалар төменгі қабатты паналайды, ал барлық ерлер қару-жарақпен жоғарғы қабаттарға орналасып, сол жерден мылтық атып, баспалдақпен ғана жететін есікті бұзбақ болған жауларға тас лақтырады. Өзендерге жақын орналасқан осетин ауылдары көп емес, олардың барлығы әдетте өзен арналарының үстінде, тау шыңдарынан ағып жатқан шағын бұлақтарға жақын орналасқан.

Әрбір ауқатты адамның өзіне арналған бір үйі, келушілерге арналған басқа үйі, ал үшіншісі үй шаруашылығы мен асханасы орналасқан. Бірінші үйде қабырғаға ілінген қару-жарақ бар, ошағы бар бөлмеде ағаш орындықтар бар, оларда көрпелер, жастықтар мен киіз кілемдер орналастырылған. Жастықтар мен матрацтар жүнмен толтырылған, байлардың төсек-орындары парсы мақта матасынан тігілген, сондай-ақ жібек және басқа да маталардан жасалған. Бөлменің ортасында үш аяқты аласа дөңгелек ағаш үстел бар.

Дәстүрлі киімдері

Осетин ерлерінің ұлттық киімі «уртыхь» деп аталады. Ол әртүрлі элементтерден тұрады, соның ішінде халат, шалбар, белдік және бас киім. «Уртыхь-джамат» деп аталатын шапанның пішіні мен ұзындығы ерекше, әдетте тізеге дейін жетеді. Ол жүннен немесе табиғи мақтадан жасалуы мүмкін, сонымен қатар кесте және өрнектермен безендірілуі мүмкін. «Куанты» деп аталатын панталондар әдетте төменгі жағында тарылады және олар кестемен безендірілуі мүмкін.

Ер адам костюмінің негізгі бөліктерінің бірі - бас киім. Осетиндер қара барқыт матадан тігілген «папаха» деп аталатын кең жұмсақ қалпақ киеді. Папаханың төбесі алтын немесе күміс түймелермен безендірілген.

Ұлттық осетин әйелдерінің киімі «згоны» деп аталады. Ол сондай-ақ көйлек, шапан, белдік және бас киім сияқты бірнеше элементтерден тұрады. «Кхуркхун» деп аталатын көйлек әртүрлі стильдер мен ұзындықтарда келеді және түрлі-түсті немесе кестелі болуы мүмкін. «Згоны» деп аталатын шапан жүн немесе жібек матадан сәндік өрнектермен тоқылатын плащ немесе жартылай мантияның бір түрі.

«Мальхаф» деп аталатын әйелдер бас киімі осетин әйелдерінің костюмінде маңызды рөл атқарады. Бұл басына тағылатын және кестемен немесе шілтермен безендірілген кең жібек орамал. Мальхаф әртүрлі түстер мен үлгілерде болуы мүмкін, ал оның пішіні Осетияның әртүрлі аймақтарында әртүрлі болуы мүмкін.

Дәстүрлі тағамдары

Осетия асханасының ең танымал тағамдарының бірі - «бәліштер» немесе «осетин бәліштері». Олар ұн, май, су және тұздан тұратын арнайы қамырдан жасалады. Бәлішті толтыру әртүрлі болуы мүмкін: тартылған ет, картоп, саңырауқұлақ, ірімшік және шөптер. Олардың пеште пісірілген және өзіне тән хош иісі мен дәмі бар.

Мерекелік дастарханның ортасында осетин пирогтары

Осетин асханасының тағы бір дәстүрлі тағамы - «хинкали». Бұл қамырдың жұқа қабатынан дайындалатын тұшпара түрі, оның ішінде фарш (әдетте қой немесе сиыр еті) пияз және дәмдеуіштер қосылған. Хинкали әдетте соустармен немесе қаймақпен бірге беріледі және осетин мерекелік үстелінің негізгі тағамы болуы мүмкін. Осетия асханасында ет маңызды рөл атқарады, ал осетиндер көбінесе ет тағамдарын ашық отта немесе пеште дайындайды. Сондай тағамдардың бірі «циплони харбеку». Ет дәмдеуіштерге, жеміс шырындарына және пияз шырынына маринадталған, содан кейін ашық отта пісірілген.

Осетиндер де өз тағамдарында көкөністер мен шөптерді көп пайдаланады. Картоп - осетин тағамдарындағы ең көп таралған көкөністердің бірі. Ол әртүрлі тағамдарды, соның ішінде пісірілген картоп котлеттерін дайындау үшін қолданылады. Тағы бір танымал тағам - «Адыге ірімшігі» - сиыр сүтінен жасалған ірімшік, жұмсақ және нәзік дәмі бар. Осетин асханасы сүт өнімдерінің көптігімен де танымал. Матсони және тархун сияқты ашытылған сүтті сусындар - осетин диетасының ажырамас бөлігі. Әртүрлі соустар мен дәмдеуіштер де осетин тағамдарының маңызды элементі болып табылады. Дәмі мен хош иісін қосу үшін тағамдарға сарымсақ пен кинза және ақжелкен сияқты шөптер жиі қосылады. Сонымен қатар, осетин тағамдарындағы танымал тұздық - қызанақ, пияз, шөптер мен дәмдеуіштерден дайындалған «сатцибели».

Фольклоры

Осетин фольклорының негізгі аспектілерінің бірі - батырлар, шайқастар, адам даналығы және мифологиялық жаратылыстар туралы әңгімелейтін халық ертегілері мен аңыздар. Хэскорлар (осетин рыцарлары), Ямбато және Аламдени сияқты батырлардың ерлігі мен батылдығы туралы осетин аңыздары таңғажайып шытырман оқиғалар мен ерліктерді сипаттайды. Бұл ертегілер көбінесе осетин ұжымдық санасы үшін маңызды болып табылатын батылдық, ар-намыс және әділдік құндылықтарын бейнелейді.

Осетин фольклорында музыка мен ән де маңызды орын алады. «Падари» деп аталатын осетин халық әндері көбінесе сопрано немесе баритонмен орындалады. Олар осетин өмірінің әртүрлі көрністерін көрсетеді, соның ішінде махаббат, табиғат, патриотизм және діни тақырыптар. Бұл әндердің әуендері мұңды, жанды немесе жігерлі болуы мүмкін және көбінесе дульцимер немесе чарпа сияқты ұлттық музыкалық аспаптармен сүйемелденеді. Осетин фольклорында би де маңызды орын алады. Ең танымал билердің бірі - жұппен орындалатын және динамикалық бәсекелестік пен шайқас символикасын бейнелейтін «Симанто» биі. Бұл би кезінде ерлер мен әйелдер күрделі қадамдар мен айналдыруларды орындау арқылы өздерінің ептілігі мен сымбаттылығын көрсетеді.

Осетин фольклоры қазіргі мәдениетте тірі және өзекті болып қала береді. Көптеген суретшілер, музыканттар мен жазушылар осетин фольклорынан шабыт алып, оны өз шығармаларында бейнелейді. Сонымен қатар, фестивальдер, концерттер және басқа да мәдени іс-шаралар өткізетін осетин фольклорын сақтауға және насихаттауға арналған ұйымдар мен қорлар бар.

Қазақстандағы осетиндер

Қазақстанның осетин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 1970 жылы - 3 491 адам;
• 1979 жылы - 4 029 адам;
• 1989 жылы - 4 209 адам;
• 1999 жылы - 2 039 адам;
• 2009 жылы - 1 326 адам.

Сыртқы сілтемелер

• http://www.anaga.ru/osetiny.html Мұрағатталған 16 тамыздың 2014 жылы.
• http://ossetians.com/rus/news.php?newsid=751