Испандар
| Испандар | |
| эспаньолес | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
47 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Испания |
42 млн. |
 Франция |
300 000 |
 Германия |
155 000 |
 АҚШ |
120 000 |
 Аргентина |
100 000 |
 Ұлыбритания |
98 000 |
 Венесуэла |
73 000 |
 Швейцария |
70 000 |
 Бельгия |
50 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Испандар (өздерінің атауы – эспаньолес) – Испанияның байырғы халқы. Жалпы саны – 47 млн. адам (2021). Испанияда 42 миллионнан астамы. Испан эмигранттары негізінен Америка мен Еуропада тұрады: 300 мыңнан астам Францияда, 155 мың Германияда, 120 мың АҚШ-та, 100 мың Аргентинада, 98 мың Ұлыбританияда, 73 мың Венесуэлада, 70 мың Швейцарияда, 50 мың Бельгияда және т.б.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар испан (кастилия), каталан/валенсия, арагон және астур тілдерінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Испан тілі испандықтардың ұлттық болмысының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Ол Рим империясы кезінде Пиреней түбегінде кең таралған латын тілінен тамыр алады. Испан тілі - Испания, Оңтүстік, Орталық Америка мен Мексиканың, Кубаның ресми тілі. Сондай-ақ, Перуде (кечуа тілімен қатар), Боливияда (кечуа жэне аймара тілдерімен қатар), Пуэрто-Рикода (ағылшын тілімен қатар) ресми тіл болып саналады.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Испания үшін діннің маңызы зор. Халықтың ұлттық болмысы католиктік ілімнің күшті ықпалымен қалыптасты. Елдің тарихы мен мәдениеті шіркеумен тығыз байланысты.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында шіркеу анархистер мен социалистердің әрекеттерінен зардап шекті. Ондаған шіркеулер өртеніп, діни қызметкерлер мен монахтар қудаланды. Республикашылар жеңілгеннен кейін Франко режимі шіркеуді қайтарды.
Испанияның бүкіл тарихында католицизм негізгі дін болды және болып қала береді. 1978 жылға дейін ол елдің жалғыз ресми діні болып танылды. Қазіргі Испания зайырлы мемлекет. Конституция сөз бостандығы мен барлық конфессиялардың теңдігін жариялайды. Қоғам мен шіркеу арасындағы қарым-қатынас демократиялық нормаларға сәйкес құрылған.[3]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Испандықтар біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықта ел аумағын мекендеген иберлерден шыққан. Сондай-ақ, испандықтарға кельттер, римдіктер, герман тайпалары әсер етті. Алайда, тарихи кезеңдерде басқа халықтардың Испания территориясына қоныс аударуы неолит пен қола дәуіріндегі оқиғаларға қарағанда испандықтардың генетикалық құрылымына аз әсер етті. Қазіргі испандықтар шамамен 50% неолиттік егіншілерден, 25% ежелгі аңшы жинаушылардан және 20% далалық адамдардан шыққан. Бірақ еуропалық популяциялардың испандықтардың шығу тегіне қосқан үлесін Y-хромосомалық ДНҚ сынағы арқылы да бағалауға болады.
Испандық ата тегінің көпшілігі (50-85%) үнді-еуропалық (R1b, G2a3b1, J2b2 және R1a). Олар кельттердің мұрасы және аз дәрежеде кейінгі рим және герман мұралары болып саналады. Римдіктер Y-хромосомалық ДНҚ-ның 1% -дан 15% -на дейін қалдырды, бұл үлес Жерорта теңізі жағалауында, Андалусия мен Экстремадурада жоғары. Қазіргі уақытта германдық ерлер линиясы шамамен 4% құрайды, олар солтүстік-батыста және Каталонияда жиі кездеседі (6-10%).
Аналық тектер негізінен неолит және мезолит тектес, әсіресе H1, H3, HV0, K1A, J1c, J2a1, J2b1a, T2, U5b, V және X гаплогруппалары, олар Баск елі немесе Астурия сияқты аймақтардағы митохондриялық ДНҚ-ның 80% - дан астамын құрайды және әрқашан кез келген аймақ халқының 50% - дан астамын құрайды. Сондай-ақ, испандықтар африкалық ата-тегінің аймақтық әртүрлі пропорцияларын көрсетеді (0-11%), бұл біздің эрамыздың 860-1120 жылдарында (мұсылмандық кезең) солтүстік-батыс африкалық популяциялармен араласу оқиғасымен байланысты.[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Б.з.б. 1-ші мыңжылдықта Пиреней түбегіне қоныс аударған ибер, ішінара кельт тайпалары Испаниядағы ең ежелгі халықтың қалыптасуына әсер етті. Рим империясының үстемдігі Пиреней түбегіндегі халықтың романдануын тездетті. Одан кейінгі 5-6 ғасырларда келіп қоныстанған герман тайпалары жергілікті халықпен араласып кетті.
711-718 жылы Испанияға басып кірген арабтар мен берберлер де испан этносының қалыптасуына өз әсерін тигізді. 15 ғасырда біртұтас испан мемлекетінің құрылуы халықтың этникалық бірлігін нығайтты. Америка құрлығы ашылғаннан кейін Испандар жаңа жерге көптеп қоныс аударып, Бразилиядан басқа бүкіл Латын Америкасы халықтарының бәрінің этностық қалыптасуына әсер етті. 19 ғасырдың соңына қарай испан халқы ұлтқа айналды. 1983 жылы Испаниядағы субэтникалық топтар мен каталон, галиси, баск секілді ұсақ этностарға автономия берілді.[5]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік, оның ішінде суармалы егіншілік. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің ерекшелігі сақталған: дәнді дақылдар (негізінен бидай) негізінен Месета, Арагон және Андалусия жаңбырлы жерлерінде таралған. Солтүстік облыстарда жүгері, қара бидай және картоп, барлық жерде бұршақ дақылдары, бүкіл ел бойынша жүзім, әсіресе Ла-Манча, Каталония және т.б. Зәйтүн ағаштары барлық жерде, бірақ ең алдымен латифундияның аудандарында (Андалусияда, Жаңа Кастилияда, Экстремадурада және Альбасетеде), шығыс жағалауында цитрус өсіріледі.
Басқа дәстүрлі кәсіптерге мал өсіру, соның ішінде (ірі қара мал, қой, шошқа, корридалық бұқалар) және теңіз балық аулау (негізінен сардина, тунец) жатады.
Өнеркәсіп негізінен Каталонияда, Баск аймағында, Астурияда және Мадрид маңайында шоғырланған. Қолөнер бұйымдары бар көптеген шағын шеберханалардың саны көп.
Халықтық қолданбалы өнер түрлерінің ішінде керамика, ағаш ою, көркемдік соғу, кесте тігу, тоқу және тоқыма өнері, сондай-ақ шыныдан жасалған көркем бұйымдар өндірісі үлкен дамуға қол жеткізді. ХХ ғасырдың 50-60 жылдардың басында экономиканы кеңінен жаңғырту басталды, миллиондаған шаруалар, қолөнершілер мен фермерлер ауылдық жерлерден Испания мен Батыс Еуропаның басқа елдерінің қалаларына қоныс аударды. Испанияның еңбекке қабілетті халқының көп бөлігі өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында жұмыс істейді.[6]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Туыстық жүйесі ағылшын тектес. Испандар өздерінің тұрмыс-тіршілігінде католик дініне қатысты жоралғыларға баса көңіл аударады. Отбасылық қатынастар, соның ішінде жекелеген салалардағы әйелдердің жағдайы аймақтарда айтарлықтай ерекшеленді. Астурияда, Кантабрияда, Арагонда әйелдер көбінесе жұмыстарға және отбасылық мәселелерді шешуге ер адамдармен бірге қатысты, ал Леонда олар егістікте жұмыс істеді, ал ер адамдар үй шаруашылығымен айналысты. Керісінше, оңтүстік аудандарда әйелдің қызмет саласы негізінен үймен шектелді.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Испандықтардың ауылдық елді мекендері әртүрлі: бір аулалы хутордан бірнеше мың тұрғыны бар үлкен ауылдарға дейін. Жалпы, солтүстіктен оңтүстікке және жағалаудан орталыққа қарай ауылдық елді мекендердің көлемі, олардың ықшамдығы мен арақашықтығы артып келеді.
Әр аймақтың табиғи географиялық жағдайына орай тұрғын үйлердің түр-түрі кездеседі.
Елдің солтүстік («ылғалды») бөлігі үшін баск-наваррес және астуриялық-галисия деп аталатын үйлер тән: олар, әдетте, екі қабатты; Үстіңгі қабатта жатын бөлме, асхана, ас үй, төменгі қабатта шаруашылық бөлмелері мен малға арналған дүңгіршектер орналасқан. Мұндай үйлер толығымен тастан салынған, содан кейін екінші қабатты салу кезінде олар ағаш жақтауды пайдалана бастады. Оңтүстікте, құрғақ Испания деп аталатын шекарада мал және шаруашылық қажеттіліктері үшін жеке құрылыстар салынған. Мұнда бір қабатты үйлер көбірек. Көптеген аумақтар орманда да, тастан да кедей болып табылады, негізгі құрылыс материалы саз болып табылады. Күйдірілген кірпіш, саман және тапиаль (әкпен араласқан сазды қабаттап, кептіреді). Ғимараттың қаңқасы ағаштан жасалған. Андалусияға тұрғын үй және шаруашылық бөлмелері ішінде жабық аулалары бар үйлер тән. Оңтүстік жағалауда шатыры тегіс шағын текше үйлер салады. Ауылдық үйдегі отбасылық өмірдің орталығы - ашық ошағы бар ас үй. Ошақ оңтүстік өңірлердегі каминдермен, мангалдармен және солтүстік аймақтардағы пештермен бірге бөлмені жылытуға да қызмет етеді.[7]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлттық киімдері – ерлер тізеге дейін тар қысқа шалбар (бұлар XVIII ғасырда Еуропада киілген), ақ жейде, әр түрлі үлгіде тігілген кеудеше мен куртка киеді. Беліне матадан тігілген белбеу буынады. Испандықтардың қысқа күртешелері әдетте алдыңғы және артқы жағында күрделі кестелермен безендірілген. Аяқ киімдері былғары немесе эспартодан тоқылған, солтүстіктегі испандар ағаш аяқ киім киеді. Бас киімдері: киізден жасалған сабан қалпақ, баск береті.
Әйелдер киімі – елдің орталығында – белдіктері бар көйлек, жүннен тоқылған қысқа күрте, Андалусияда – ұзын тар көйлек. Басында орамал, жамылғы, қара немесе ақ шілтер мантиль (әйелдер киетін жеңсіз камзол). Әдеттегі испан көйлегі - белі тар, кең белдемше, көптеген бүрмелері бар. Халық костюмі ХХ ғасырдың соңына дейін сақталды.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұлттық тағамында қуырылған, бұқтырып пісірілген шошқа еті мен майы (сало) көп қолданылады. Ас тұздығына пияз, сарымсақ, қызыл бұрыш пайдаланады. Дастарқан мәзірінде балық, көкөніс мол. Сусындары – кофе, сүт, жеміс-жидек, жүзім, цитрус шырындары.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Испан фольклорының негізгі элементтерінің бірі – музыка. Фламенко - испандық құмарлық пен эмоцияны бейнелейтін музыкалық жанр мен би. Өзіне тән ырғақтары мен әуендерімен фламенко бүкіл әлемдегі адамдардың жүрегін жаулап алды. Испан фольклорындағы тағы бір танымал музыкалық жанр – испан қалаларының көшелерінде жиі орындалатын «строилец» әні.
Испан фольклорында музыкадан басқа би маңызды рөл атқарады. Испандықтар пасия және себилла сияқты дәстүрлі би нөмірлерімен танымал. Бұл билер испан мәдениетінің сұлулығы мен әсемдігін көрсетеді. Дәстүрлі испан киімдері де бұл халықтың фольклорында маңызды орын алады. Ашық түстер, кестелер мен ұлттық өрнектер испан ұлттық киімінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, испандықтар өздерінің дәстүрлерін құрметтейді және мерекелер мен мерекелерде ұлттық киім киеді.[10]
Қазақстандағы испандар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Испандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы испандардың саны:
- 1970 жылы - 68 адам;
- 1979 жылы - 33 адам;
- 1989 жылы - 41 адам;
- 1999 жылы - 34 адам;
- 2009 жылы - 41 адам.[11]
 |
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: People of Spain |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Кеңестік Энциклопедия. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Испандықтар: халықтың қалыптасу тарихы, дәстүрі, мәдениеті және ұлттық болмысы. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Испандар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Испандықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998. — Т. IV. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Кожановский А. Н. Испандықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 199. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Испандар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Испандар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 192. — ISBN 978-601-7472-88-7.
