Норвегтер

Норвегтер
норв. nordmenn
Бүкіл халықтың саны
10 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Норвегия	4,3 млн.
АҚШ	4,6 млн.
Канада	432 500
Швеция	44 800
Тілдері
норвег тілі
Діні
католиктер

Норвегтер (норв. nordmenn) — Норвегияның негізгі халқы (4,3 млн. 2012 ж.). Норвегиядан келген эмигранттар мен олардың ұрпақтары АҚШ-та (4,6 млн.), Канадада (432,5 мың адам, 2006, халық санағы), Швецияда (44,8 мың адам – 2005, Орталық статистикалық бюроның мәліметтері) тұрады. Әлемдегі норвегиялықтардың саны 10 миллионнан астам адам.

Эндоэтнонимдері

Дат тілінде - «Nordmænd»; швед тілінде - «Norrmän»; фарер тілінде - «Norðmenn»; неміс тілінде – «Norwegen»; голланд тілінде – «Noren»; латыш тілінде - "Norvēģi"; литва тілінде – «Norvegai»; ағылшын тілінде – «Norwegians»; итальян тілінде – «Norvegasi»; эстон тілінде – «Norralased»; мажар тілінде – «Norvégok»; фин тілінде – «Norjalaiset»; хорват тілінде – «Norvežani»; поляк тілінде – «Norwegowie»; украин тілінде – «Норвежці».

Этногенезі

IX ғасырдағы ескі ағылшын дереккөздерінде Нордман — "Солтүстік адам" ("норвегиялық") термині алғаш рет айтылған. Норвег тілінің ең көне ескерткіштері-жалпы германдық руникалық жазудан бастау алатын руникалық жазулар (VIII ғасырдан бастап). X—XI ғасырлардағы мемлекеттің құрылуы және христиандандыру (X ғасырдың аяғынан бастап) осы кезде норвег халқының қалыптасуына ықпал етті. Норвегтердің этнографиялық топтары тек диалектілерді ғана емес, сонымен бірге материалдық мәдениеттегі, атап айтқанда киімдегі айырмашылықтарды да сақтап қалды. XIX ғасырда тәуелсіздік үшін күресте Норвегия ұлты қалыптасты.

Тілі

Олар үндіеуропалық отбасының герман тармағының тілі норвег тілінде сөйлейді. 5 шығыс норвег және 26 батыс норвег диалектілері бар. Жазуы латын әліпбиі негізінде.

Діні

Діни сенімі бойынша халқының көпшілігі – лютерандар, католик пен протестанттық бағытты ұстанушылар да бар.

Тарихы

Норвегтердің арғы аталары – герман тайпалары Скандинавияны б.з.б. 3-мыңжылдықтың соңынан қоныстана бастаған. 5 – 8 ғ-ларда Норвегияны ауганд, грани, раум, ранрики, халейг және тренд тайпалары мекендеді. Алғаш нордман (“солтүстік адамы”) атауы 9 ғ-дағы ағылшын жазба деректерінде кездеседі. Кейінгі ғасырларда жергілікті тайпалар біртіндеп жеке этностарға (фарерліктер, исландықтар) айналды, кейбірі шотландықтардың (Шетланд, Оркней, Гебрид аралдары) құрамына енді. 14 – 16 ғ-ларда дат тілі іскерлік құжаттарда норвег тілін ығыстырып шығарды. 19 ғ-да өнеркәсіптің дамуы мен тәуелсіздік үшін күрес нәтижесінде норвег ұлты қалыптасты. 19 ғ-дың ортасында дат тілінің ықпалына ұшыраған риксмол (“мемлекеттік тіл”) әдеби тілінің орнына әр түрлі диалектілердің ерекшеліктерін үйлестіре отырып жасалған жаңа тіл – лангсмол (“елдің тілі”) енгізілді.

Кәсібі

Норвегиядағы егін жинау, шамамен 1890 ж.

Дәстүрлі шаруашылықтың негізгі саласы — ауыл шаруашылығы, сүт шаруашылығы басым болып, ХХ ғасырда өнеркәсіп дамыды. Егіншілік қосалқы рөл атқарды, ХХ ғасырда азық-түлік базасын құрды. Кейінгі орта ғасырлардан бастап орман шаруашылығы жыл сайынғы маусымдық кәсіпке айналды.

Балық аулаумен негізінен солтүстікте тұратын Норвегтер айналысты. Ер адамдар балық аулаумен, әйелдер жағада балық өңдеумен айналысады. Норвегиялықтардың экономикасы жоғары дамыған теңіз көлігімен сипатталады ("теңіз арбалары", XIX ғасырдан бастап).

Норвегиялық қолөнершілердің кесте тігу, тоқыма тоқу, тоқу және ұлттық киімдер жасау сияқты көптеген техникасы мен дәстүрлері бар. Олар ағаштан ою ойып, дәстүрлі өрнектерді пайдаланып әдемі үй декор элементтерін, ойыншықтарды, зергерлік бұйымдарды және басқа заттарды жасайды.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Дәстүрлі норвег үйі

Норвегиялықтардың жартысына жуығы қала тұрғындары. Елді мекеннің ауылдық түрі – хутор немесе аула (горд). Қала құрылысының төрт түрі бар: шоғырланған (Батыс Норвегия), қатарлы немесе көшелі (Оңтүстік Норвегия), тікбұрышты (Шығыс және Орталық Норвегия) және шашыраңқы (Солтүстік Норвегия).

Норвегиялық ауқатты адамдардың дәстүрлі гордтары үлкен тастардан немесе тас тақташалардан қаланған іргетастың үстіне салынады. Пеші бар екі немесе үш қабатты тұрғын үй, бар ас үй, кір және сыра қайнату құрылымы, киім-кешек үшін тігінен орналастырылған бөренелерден жасалған қойма бөлмелері (лофт). Кедей шаруалар үйі 2-5 ғимараттан тұрады.

Есік жақтаулары, карниздер мен есіктер оюмен өрнектелген. Тұрғын үй қызыл, жасыл немесе көк түске боялған, ал есік жақтаулары, шатырдың тік тіректері және бөрене ұштары ақ түске боялған.

Солтүстік Гудбрандсдален костюмі

Дәстүрлі киімдері

Норвегиядағы ұлттық киімдердің ең танымал және кең таралған түрлерінің бірі - бунад, орта ғасырлардан бастау алған және елдің аймағына байланысты өзіндік ерекше белгілері бар дәстүрлі халық киімі. Бунад әртүрлі элементтерден тұрады: белдемше, жилет, жейде, белдік, шұлық және тіпті бас киім. Бунадтың түстері, өрнектері мен сәндік элементтері де әр аймаққа тән болуы мүмкін. Әрбір бунад дәстүрлі техникалар мен әдістерді қолдана отырып, мұқият қолмен жасалған. Бунад жасау үшін қолданылатын маталар да сапасы мен шынайылығына ерекше назар аудара отырып таңдалады.

Балықшылардың балық аулау киімі ерекше: былғарыдан немесе май сіңірілген кенептен тігілген күрте мен шалбар, брезенттен жасалған қалпақ. Жұмыс аяқ киімдері май сіңіріп сиыр немесе шошқа терісінен жіппен тігіледі. Қазіргі норвегиялық киімдерде жүннен жасалған трикотаж жиі кездеседі.

Үйлену тойлары, мерейтойлар және ұлттық мерекелер сияқты іс-шаралар мен мерекелерде норвегиялықтар маңызды оқиғаларды атап өту және өздерінің мәдениеті мен мұраларын мақтаныш ету үшін өздерінің ұлттық киімдерін кигенді ұнатады. Соңғы жылдары норвегиялық ұлттық киімдер жергілікті тұрғындар арасында ғана емес, сонымен қатар туристер арасында да танымал бола бастады.

Дәстүрлі тағамдары

Лютефиск картоппен бірге беріледі

Норвегиялық тағамдардың негізі - теңіз өнімдері болып табылады және халықтың тамақтануында негізгі рөл атқарады. Норвегиялықтар қуырылған трескадан устрицаға дейін балық пен теңіз өнімдерін тұтынады. Лосось грильде, пеште немесе тікелей ашық отта дайындалады. Норвегия асханасында көкөністер мен жемістер де маңызды рөл атқарады. Картоп, қырыққабат, сәбіз, жидектер мен алмалардың барлығы норвегиялық дастарханда көп мөлшерде кездеседі.

Норвегиялық асхананың ең танымал тағамы, лютефиск - сода ерітіндісіне, содан кейін майдың бірнеше түріне малынған балық. Тағы бір танымал тағам - бұл кілегей қосылған құлпынай мен қант қосылған жидек сорпасы пиннекйот. Норвег асханасы нан өнімдерімен де танымал. Кондитерлік өнімдердің ең танымал түрлерінің бірі - әдетте сары май мен қант қосылған лефсе - жұқа картоп нандары. Норвегиялықтар арасында сондай-ақ мейіз, жаңғақ және даршын қосылған тәтті кондитерлік буллер жақсы танымал.

Сүйікті сусын - үйдегі сыра (қалаларда - зауытта жасалған). Скандинавиялық күшті алкогольдік сусын аквавит картоптан жасалады.

Фольклоры

Норвегия - мәдени мұра мен дәстүрге, соның ішінде фольклорға бай ел. Норвегия халқының тарихын, наным-сенімдерін, әдет-ғұрыптарын және дүниетанымын көрсететін фольклор өмірінде маңызды рөл атқарады.

Норвег фольклорының басты ерекшеліктерінің бірі – мифтердің, аңыздар мен ертегілердің молдығы. Олар батырлар, сиқырлы жаратылыстар, жақсылық пен жамандықтың күресі туралы әңгімелейді. Норвег фольклорындағы ең танымал кейіпкерлердің бірі - табиғаттан тыс күштерге ие алып Тролль. Сондай-ақ гномдар (сақалды ергежейлі), эльфтер, сиқыршылар және басқа да мифтік тіршілік иелері туралы ертегілер кеңінен танымал.

Норвег фольклорының маңызды аспектісі музыка мен би болып табылады. Норвег халқының дәстүрлі музыкасы флейта, скрипка, аккордеон және басқа аспаптарды қолдануды қамтиды. Билер әртүрлі мерекелер мен әдет-ғұрыптарға сәйкес келеді және көбінесе жанды музыкалық қойылымдармен сүйемелденеді. Норвегиядағы ең танымал билердің бірі - шабыттандыратын, жылдам қарқынмен орындалатын «полс» биі.