Каратиндер
| кӀкIирди | |
| Каратиндер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
7 343 (2020) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Каратиндер — Ресейдегі этникалық топ, батыс Дағыстанның байырғы халқы. Олар негізінен Анд Қойсу өзенінің оң жақ салалары мен Богос жотасының солтүстік-батыс сілемдерін бойлай, Ахвах (Қарата, Анчик, Цумали және т.б. ауылдары) және Ботлих (Төменгі Инхело ауылы) аудандарында, сондай-ақ жазықта (Хасавюрт ауданы, Сиух ауылы) түрады.[1] 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде - 6 000, 2010 жылғы халық санағы бойынша – 4 787, 2020 жылғы халық санағы бойынша – 7 343 Каратин тұрғындары тұрады.[2]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар Нах-Дағыстан тілдер отбасының авар-анд-цез тобының анд кіші тобына кіретін каратин тілінде сөйлейді. Ол ахвах тіліне ең жақын. Қаратин тілі екі диалектіге бөлінеді: қаратин тілі және түкитин тілі. Қаратин диалектісі өз кезегінде анчих субдиалектісі, арчоев, рачабалдин (маштадамен), рацитлин (чабакоринмен) диалектілеріне бөлінеді. Қаратин тұрғындары арасында авар және орыс тілдері де кең таралған.[3]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Діни ұстанымы - сүнниттік мұсылмандар, бірақ пұтқа табынушылық нанымдарының қалдықтары сақталған. Қарата мешіті хижраның 910 жылы салынған, бұл мешітті қалпына келтіру кезінде осы күн жазылған тастан табылған. Қарата медресесі Дағыстанның атақты діни білім беру орталықтарының бірі және имамдық діни орталығы болды.[4]
Этногенезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
3-мыңжылдықта ыдыраған кавказ этномәдени бірлестігінен б.з.б. 1-мыңжылдықта пайда болған қосалқы қауымдастықтар кейбір Дағыстан тайпаларының, соның ішінде қазіргі қаратиндердің ата-бабаларының қалыптасуына негіз болды. Көрші аймақтардан алынған археологиялық материалдар мен басқа да деректер Қаратин халқының ата-бабалары басқалармен бірге б.з.б. мұнда Закавказьенің оңтүстік аймақтарынан көшіп келген. Жеке этносаяси бірлік ретінде оны XII-XIV ғасырлар кезеңіне жатқызуға болады. Дағыстанның ортағасырлық дереккөздерінде каратиндер XVI ғасырдан бастап жеке саяси бірлік ретінде аталған.[5]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХІХ ғасырдың ортасына дейін оларды үнемі Хунзах хандарының экспансиясы қауіп төндірді. Бостандық пен тәуелсіздік үшін күресте каратиндер басқа халықтардың қолдауына сүйенді. XVII ғасырда олар тиндиндермен агрессорларға қарсы бірлескен әскери іс-қимыл туралы келісім жасады. Дағыстанның басқа халықтарымен бірге каратиндіктер әрдайым шетелдік шапқыншылықтарға, әсіресе Иран мен Түрік экспансиясына қарсы бостандық пен тәуелсіздік үшін күреске белсенді қатысты. ХІХ ғасырдың 20-50-ші жылдарындағы Дағыстан мен Шешенстан тауларындағы азаттық күресіне каратиндіктер 30-шы жылдардан бастап белсенді қатысты. 1940 жылдарға қарай Қаралал – Қарата одағының ауылдық қоғамдары Шәміл қозғалысының маңызды тіректерінің біріне айналды. Бұл одақтан әскери басшылар, наибтер, шенеуніктер тағайындалды. Кавказ соғысы кезінде қаратиндер Шәміл әскери-теократиялық мемлекетінің құрамында – Қарата наибі дәрежесінде имам болды.
Соғыс аяқталғаннан кейін Қаратиндер Анд округінің Қаратин найбының құрамына кірді. 1921 жылы олар Дағыстан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының, 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамына енді.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қаратин тұрғындарының негізгі кәсібі – мал шаруашылығы, егіншілік және бау-бақша. Қолөнерден жүн, металл, тас, ағаш, былғары, қару-жарақ және зергерлік бұйымдарды өңдеу, сонымен қатар ас тұзын, күміс пен қорғасынды өндіру дамыды.
Каратиндер егіншіліктің, бау-бақшаның дамуының жоғары деңгейі және жасы мен жалпы мөлшері оны Дағыстандағы террассалық егіншіліктің ірі және ежелгі ошақтарының бірі деп санауға мүмкіндік береді.
Мал шаруашылығы – тау шаруашылығының ең көне саласы. 1 мыңжылдықтағы «Макаргъай» Қаратин қорымында Анд семіз құйрықты тұқымды ешкі мен қошқардың қола мүсіндерін тапты. Мал шаруашылығы қарқынды әдістермен, маусымдық шаруашылық жүргізумен, малды таулы және ойпаттағы жайылымдарға жақын және алыс айдаумен, ұтымды жайылыммен, табындар мен жайылымдық нысандарды сараланған ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылды.
Бүкіл Кавказда және Ресейде жергілікті қолдан жасалған Каратин шәлі орамалдары танымал болды. ХХ ғасырдың басында Каратин көпесі Болачев Халил Тифлисте 1500 дана шәлі орамал сатты. Ресей Федерациясы мен ТМД елдерінің түрлі музейлерінде (Мәскеу, сонымен қатар Эрмитажда, Санкт-Петербургтегі орыс этнографиясы мұражайында) қойылған Қаратин халқы туралы этнографиялық материалдар бар.
Каратин қолөнер бұйымдары (522 дана) 1912 жылы Санкт-Петербургте өткен Бүкілресейлік «Русский Ривьера» көрмесінде күміс және қола медальдармен марапатталды. Бұл коллекция Ресейдегі ең үлкен коллекциялардың бірі болып табылады.
Бау-бақша шаруашылығының дамуына тау аңғарларындағы, әсіресе алма, алмұрт, өрік, қара өрік, шабдалы, жүзім өсірілетін Қарата, Анчих, Энхело ауылдарындағы микроклиматтық жағдайлар қолайлы болды.[7]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қаратиндер отбасының негізгі формасы, ерте орта ғасырлардан бастап, негізінен ата-аналар мен олардың балаларынан тұратын шағын қарапайым болды.
ХХ ғасырдың басына дейін каратиндіктерде көп отбасылық (отбасылық-коммуналдық) ұйымның бір түрі - бөлінбеген отбасы өмір сүрді. Ол әкесімен және бірнеше ұлдарымен және олардың отбасыларымен бірге тұруды және ортақ үй шаруашылығын жүргізуді қамтиды.
Сонымен қатар, отбасында біреу мал бағуды өз мойнына алды, біреу жұмысқа барды, басқалары сауда және айырбас жұмыстарымен айналысты.
Каратиндерде көп балалылық дәстүрі болғанымен балалар өлімі жоғары жағдайда болғандықтан орта балалы ретінде сипатталды.
Көптеген отбасыларда екі немесе үш, сирек төрт немесе одан да көп бала болды.
Егістік жұмысының, мал бағудың, үй шаруасының, бала тәрбиесінің басым бөлігі үй әйел адамдарға түсті.
Отбасылар бір атадан тарайтын және белгілі бір әлеуметтік-экономикалық бірлікті білдіретін туыстық отбасылар топтары - тухумдарға бірікті.
Тухум өзінің әрбір мүшесін қаржылай, рухани және физикалық жағынан қолдады. Тухум ынтымағы әсіресе құрылысқа көмектесуде, үйлену тойларын, жерлеу рәсімдерін, табиғи апаттарда қаражат жинауда т.б. байқалды.
Елді мекендердің екі түрі бар: ауыл және хутор. Хуторлар аз болды. Ауылдары шоғырланып орналасқан. Ауылға тек бір жағынан, әдетте тар жолмен жақындауға болатындай етіп орналастырылды.
Кең тараған тұрғын үй - бірінші қабатта коммуналдық қызметтері және екінші қабатында тұрғын үй-жайлары бар тікбұрышты екі қабатты саман немесе тас құрылымды үйлер болып келеді. Жеке үйлерде аркалы құрылыстар, сәндік қалау, жылтыратылған тас қалау, тас рельефтермен безендіру кеңінен қолданылды.
Дәстүрлі киімдері жалпы Дағыстан үлгісіндегі киім. Ерлерде туника тәрізді көйлек, тар балақты, қалтасыз шалбар, бешмет, черкес, киізден жасалған күртеше, бурка, түрлі қой терісінен жасалған тондар, папаха, жергілікті хром, киізден жасалған аяқ киім. Олар белдіктеріне қанжар мен пышақ тағады.
Әйелдер киімі - түрлі жейде көйлектер, алды қаусырмалы көйлектер, белдік, қалпақ, орамал, шәлі киіп күміс зергерлік бұйымдар тағады.
Дәстүрлі тағамдары – негізінен ұн және ет-сүт. Негізгі азық-түлік өнімдері ұн, жарма, уыт, сұлы жармасы, ет, май, май құйрығы, сүт, жеміс-жидектердің әртүрлі түрлері мен сорттары болды. Олар негізінен хинкали (бірнеше түрі), шелпек, қышқыл және ашытқысыз нан, сұлы жармасы, ботқа, сүт және ет бұқтырмасы, ірімшік, сары май, шұжық, пирогтар сияқты әртүрлі дәмдеуіштермен бәліштер дайындады. Қазіргі таңда қаратин асханасы әлдеқайда бай және алуан түрлі болғанымен, ұлттық тағамдардың көпшілігі өз маңызын сақтап қалды.
Ауызша халық шығармашылығының жанрлары – мақал-мәтелдер, жұмбақтар, әндер, балладалар, ертегілер, жоқтаулар, бесік жырлары, т.б. - каратин және авар тілдерінде сақталған. Ғасырлар бойы Қарата тұрғындарының көптеген ұрпақтары өздерінің ауылшаруашылық күнтізбесін және уақытты есептеудің өзіндік жүйесін жасады. Халық емшілері күрделі ауруларды анықтап, емдей алды, кейде өте күрделі хирургиялық операцияларды жасады.[8]
Белгілі тұлғалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Машидат Гаджиевна Гаирбекова - авар кеңес ақыны.[9]
- Денга Шахрудинович Халидов – Ресей Кавказ халықтары конгресі Жоғарғы Кеңесінің мүшесі, Геосаяси ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі[10]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2801607?ysclid=lsbyavnh9k455878595
- ↑ https://nazaccent.ru/nations/caratintsy/
- ↑ https://owlapps.net/owlapps_apps/articles?id=350983&lang=ru
- ↑ https://blog.welcomedagestan.ru/dagestan/ahvahskij/karata/etnosotsialnoe-opisanie-karatintsev/
- ↑ https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/151849?ysclid=lsbytgg0zj155975062
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/641
- ↑ https://www.kavkaz-uzel.org/articles/151849/?ysclid=lscv1vd3b4140939689
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KRNT
- ↑ https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%93%D0%B0%D0%B8%D1%80%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0,_%D0%9C%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%82_%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0
- ↑ https://www.kavkaz-uzel.media/articles/89598?ysclid=lscvtaud48520894419