Хорваттар
| Хорваттар | |
| xорв. Hrvati | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
5,53 - 6,9 млн.адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Хорватия |
3 977 171 |
 Босния және Герцеговина |
643 000 |
 Аргентина |
440 000 |
 АҚШ |
374 241 |
 Германия |
236 600 |
 Аустрия |
131 307 |
 Чили |
130 000 |
 Бразилия |
127 765 |
 Аустралия |
105 747 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Хорваттар (xорв. Hrvati) — ұлт, Хорватияның негізгі халқы. Сондай-ақ Босния және Герцеговина, Словения, Сербия, АҚШ, Германия, Аустрия, Аргентина, Аустралия, Мажарстан, Италия т.б. елдерде тұратын оңтүстік славян халқы. Жалпы саны 5,53 - 6,9 млн.
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшын тілінде – «Croats»; итальян тілінде – «Croati»; испан тілінде – «Croata»; румын тілінде - «Croaţi»; неміс тілінде – «Kroatien»; мажар тілінде – «Horvátok»; латыш тілінде – «Horvāti»; фин тілінде – «Kroaatit»; албан тілінде - «Kroatët»; грек тілінде - «Κροάτες»; серб тілінде - «Хрвати»; поляк тілінде – «Chorwaci»; белорус тілінде – «Харваты»; украин тілінде – «Хорвати»; орыс тілінде – «Хорваты»; чех тілінде – «Chorvati».[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хорват тілі үндіеуропалық тілдер отбасының славян тобының оңтүстік славян ішкі тобына кіреді, тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Хорват тілі – Хорватия Республикасының ресми тілі (Конституция 1990), Босния және Герцоговинаның ресми тілі (босния және серб тілдерімен қатар). Хорват тілінің жазуы латын графикасына негізделген.[2]
Субэтнографиялық топтары: загор, медьюмур, пригор, личане, фучки, чичи, буньев, т.б. Антропологиялық жағынан балкан-кавказ нәсілінің динар тобына жатады. Славян тобындағы хорват-серб тілінде сөйлейді. Хорваттар мен сербтердің лексикасында аздаған өзгерістер кездеседі. Штокав, чакав, кайкав сынды 3 диалектісі бар.
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сенушілердің көпшілігі католиктер, аз бөлігі православиелік, протестанттар, сонымен қатар мұсылмандар.[3]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ерте ортағасырлық качичи, шубичи, свачичи, магровичи, т.б. славян тайпалары хорваттардың арғы ата-бабалары болып есептеледі. 16-ғасырда бір бөлігі Осман империясына, 1790 ж. Венгер корольдігіне, 1918 ж. серб, хорват, словак корольдігіне қарады. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін хорват ұлты қалыптасты.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсібі – егіншілік (дәнді, зығыр және т.б.), бау-бақша, жүзім шаруашылығы (әсіресе Приморьеде), мал шаруашылығы (таулы аймақтарда – мал шаруашылығы), балық аулау (ең алдымен Адриатикада). Халық арасында қолөнер дамыған. Ұсталар ағаштан, металдан, теріден сан алуан бұйымдар жасаған, құмыра жасау кәсібі өркендеген.
Дәстүрлі баспаналары тастан, ағаштан тұрғызылды. Ылғалды аймақтардағы үйлердің іргесі биік етіп жасалды. Жағалаудағы, аралдардағы үйлер екі қабаттан тұрды. Үйдің шатыры су екі жаққа қарай ағатындай етіліп көтерілді. Тас үйлердің мұржалары әсемделіне жасалды.
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адриатика жағалауында көптеген қалалардың (Задар, Сплит, Риека, Дубровник, т.б.) пайда болуы грек және рим дәуірімен байланысты. Олар екі және үш қабатты тас үйлері бар тар, тік, кейде сатылы көшелерімен сипатталады. Жазық Хорватияда қалалар кейінірек, негізінен сауда және қолөнер орталықтары ретінде жол қиылысында пайда болды. Ауылдық елді мекендер екі типті болды — тығыз орналасқан құрылыстар (Хорватияның жазық бөлігі, Приморье және аралдар бөлігі) және шашыраңқы (тауда басым, Далмацияда да кездеседі). Көше жоспары бар ауылдар, әсіресе жазық бөлігінде жиі кездеседі. Дәстүрлі тұрғын үй - бұл тас (таулы аймақтар, Приморье, аралдар), шатыры бар бөрене үйлер.
Таулы жерлерде үйлер негізінен биік іргетасқа бір қабатты, жағалау мен аралдарда екі қабатты үйлер салынды. Тас үйлердің мұржалары иесінің байлығын көрсету үшін әдемі жасалған. Орналасуы негізінен екі немесе үш секциялы болды. Жылыту және тамақ пісіру үшін пеш пайдаланылды.[4]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әйелдердің ұлттық киімінің негізгі элементі – туника тәрізді көйлек (kosulja, rubina т.б.). Приморьеде олар Балқан түбегін хорваттар қоныстандырғанға дейін осында болған ерте ортағасырлық жеңдері бар көйлек тәрізді шілтермен безендірілген ақ көйлек киген.
Біздің дәуіріміздің 1 ғасырындағы Далмациядан келген туника сол кездегі мәдени әлемге тарады. Бүгінгі күні жейденің бұл түрі Паг аралында сақталған. Динар тауларындағы әйелдердің көйлектері Приморьедегі киімдерге ұқсас, бірақ олар әрқашан түрлі-түсті кестелермен және жиектермен безендірілген. Паннон ойпатында олар ұзын да, қысқа да көйлек киген. Қысқа жейде (oplece, oplecak) - өте ұзын және кең жеңдері бар күртешенің бір түрі, сондықтан оны кейде жай ғана «рукави» (rukavi немесе rukavci) деп те атайды. Көйлек үстіне ұзын (тізеге дейін) немесе қысқа мақтадан, жүннен, сондай-ақ үлбірлі былғарыдан, кеудеге кең жағалы жеңсіз күртешелерді (zobun, zubun, koret, sadak) киді.
Ерлер киімінің негізгі элементтері - көйлек пен шалбар. Ескі көйлек - туника тәрізді, тік кесілген, жеңі және мойнында саңылауы бар. Славонияда және Сава мен Драва өзендерінің аралығындағы аймақта сақталған, ал басқа жерлерде заманауи қалалық жейделер киілген. Олар тар немесе өте кең ұзын шалбар киген. Ерлердің сырт киімдері матадан немесе былғарыдан жасалған жеңсіз күртеден және күңгірт немесе ақ қалың матадан тігілген серб кабаникасы (dolame, kepenki, cohe) тәрізді ұзын плащтан тұрды.
Бас киім бір кездері кәсшат немесе сусардың терісінен жасалған үлбір қалпақ, сондай-ақ кең жиектері бар бас киімдердің барлық түрлері болды. Аяқ киім ретінде ерлер де, әйелдер де опанки және етік киген.[5]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ұлттық тағамдарында нан түрлері (ашытылмаған немесе қышқыл) көптеп дайындалды. Тамақтары жүгері, картоп, көкөніс, ашытылған сүт өнімдері, жағалаудағы және аралдағы балық, мал шаруашылығы дамыған аудандарда ет, басқа аймақтарда мереке күндері және ауыр ауыл шаруашылығы жұмыстары кезінде тұтынды.
Хорват асханасы ет тағамдарымен, балықпен, теңіз өнімдерімен, сондай-ақ бірегей картоп пен көкөніс тағамдарымен танымал. Хорваттардың ең танымал тағамдарының бірі - «ćevapi» — шелпекпен бірге берілетін кішкентай ет бәліштері. Сондай-ақ, «pašticada» - Далмациялық асхана үшін дәстүрлі тұздық қосылған бұқтырылған бұқтырма ерекше орын алады.[6]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Хорваттардың ауызша фольклорында қаһармандық эпос елеулі орын алады. Элементтері күнтізбелік (мысалы, масленица) және отбасылық рәсімдерге енгізілген халық драмасы дамыды. Күлдіргі өлең түріндегі әндер кең таралған, көбінесе би кезінде орындалады.
Хорват фольклоры оның мәдени болмысының маңызды бөлігі болып табылады. «Коло» (шеңбер биі) сияқты халық әндері мен билері хорват мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Әдетте халықтық мерекелерде орындалатын бұл билер гусли, тамбурика, дудук сияқты дәстүрлі аспаптармен сүйемелденеді. Хорватияның әр аймағының музыка мен биде өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, Далмация аймағында гитараның сүйемелдеуімен орындалатын әндер танымал болса, Истрияда аккордеонға негізделген музыка жиі кездеседі. Бұл дәстүрлер сақталып, дамып, бүгінгі таңда халық музыкасы еліміздің мәдени өмірінде маңызды орын алады.
Қазақстандағы хорваттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы хорват диаспорасы санының жалпы динамикасы:
- 10 (1970 ж.),
- 7 (1979 ж.),
- 42 (1989 ж.),
- 39 (1999 ж.),
- 102 (2009 ж.) адам.[7]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Хорваты - Hrvati. Тексерілді, 4 маусым 2025.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 197. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Кашуба М.С. Хорваттар. Тексерілді, 4 маусым 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Хорваттар. Тексерілді, 4 маусым 2025.
- ↑ Хорват ұлттық киімі. Тексерілді, 4 маусым 2025.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 601-604. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 431-бет ISBN 978-601-7472-88-7
