Каталондар
| каталан | |
| Каталондар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
8,1 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Испания |
7,6 млн. |
 Аргентина |
180 000 |
 Бразилия |
70 000 |
 Мексика |
50 000 |
 Германия |
50 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Каталондар (өздік атауы – каталан) — Шығыс Испанияда тұратын халық, негізінен Каталонияда, ішінара Арагон мен Валенсияда, сондай-ақ Балеар және Питиус аралдарында тұрады. Дүние жүзінде жалпы саны 8,1 млн., Испаниядағы саны 7,6 млн. Сондай-ақ, Аргентинада (180 мың адам), Бразилияда (70 мың адам), Мексикада (50 мыңнан астам адам), Германияда (50 мың адам шамасында) және т.б. елдерде тұрады.[1]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Каталондықтардың тілі, үндіеуропалық тілдер отбасының роман тілдері тобының окситан-романдық кіші тобына жататын - каталан тілі, испан тілі де кең тараған. Валенсия автономиялық қоғамдастығында каталан тілі ресми түрде «Валенсия тілі» деп аталады, дегенмен Валенсия университеті «каталан тілі» атауын талап етеді. Балеар аралдарында тек «каталон» термині қолданылады. Каталан тілін кейде «каталан-валенсия-балеар тілі» деп те атайды.
Каталан тілінің диалектілері екі топқа бөлінеді - шығыс (орталық каталан, балеар, солтүстік каталан және алгер) және батыс (солтүстік-батыс, валенсия және өтпелі). Каталан тілінің әдеби нормасы орталық каталандық нұсқа негізінде қалыптасты.
Қазіргі кезеңде каталан тілі ресми түрде Испанияның аймақтық тілдерінің бірі болып табылады және Каталонияда басым қолданылады. Каталан тілі – баспасөздің, радио мен теледидардың, ұлттық және бұқаралық мәдениеттің тілі. Сонымен қатар, каталондықтардың өздері арасында қостілділік кең таралған - испан немесе француз тілдері екінші тіл ретінде пайдаланылады.[2]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Каталония үкіметі демеушілік жасаған соңғы зерттеуге сәйкес, 2016 жылғы жағдай бойынша каталондықтардың 61,9% өздерін христиандар деп санайды. Оның 58,0%-ы католиктер, 3,0%-ы протестанттар мен евангелисттер, 0,9%-ы православиелік христиандар және 0,6%-ы Иегова куәгерлері.
Халықтың 16,0%-ы өздерін атеист, 11,9%-ы агностиктер, 4,8%-ы мұсылмандар, 1,3%-ы буддистер және тағы 2,4%-ы басқа дін өкілдері деп санайды.[3]
Испания Конституциясы дін бостандығына кепілдік береді. Олардың діндарлығы негізінен көптеген діни мерекелерді тойлаумен шектеледі. Олар әсіресе Қасиетті аптада, Рождествода көңіл көтеруді жақсы көреді және әрқашан Барлық Әулиелер күнін атап өтеді.[4]
Этногенезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Каталондықтардың алғашқы ата-бабалары жаңа дәуірге дейінгі III мыңжылдықтан бастап Испания территориясын мекендеген Пиреней этнодиалект топтары болды. Жаңа дәуірге дейінгі I мыңжылдықта ибериялықтар ішінара кельт әсеріне ұшырады, нәтижесінде жаңа дәуірге дейінгі VIII ғасырда кельтибер этносы пайда болды (келтиберлер - "кельттер + иберлер"). Келтиберлердің ұзақ, жеті ғасыр бойы романизациясының нәтижесінде каталондықтар (каталандықтар) пайда болды.[5]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XV ғасырға дейін Испания түбекті басып алған арабтармен соғысып, феодалдық тұрғыдан бытырап кетті. Каталония сол кезде Барселона округі болды, сәл кейінірек ол Арагон корольдігінің құрамына кірді.
XVIII ғасырдың басынан бастап Испания үкіметінің орталықтандыру саясаты каталондықтардың күшейтілген кастилизациясында көрінді, каталан тілі ресми өмірден ығыстыстырылды, бірақ күнделікті өмірде үстемдік етуді жалғастырды.
XIX ғасырдың 40-жылдарынан бастап каталондықтардың ұлттық қозғалысы күшейе түсті. 1930 жылдары Каталония автономияға қол жеткізді, кейін ол Франко режимі кезінде жойылып, 1977 жылы қыркүйекте қалпына келтірілді. 1980 жылдардың басында Испанияның каталан тілінде сөйлейтін халқы бар басқа аймақтары да автономия алды - Валенсия, Балеар аралдары, Арагон.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Каталондықтар өнеркәсіпте (әсіресе, тоқыма өнеркәсібі), ауыл шаруашылығында, балық аулау саласында еңбек етеді. Дәстүрлі көркемдік қолөнерге шыны және керамика бұйымдарын жасау (әсіресе жылтыратылған әрлеу тақтайшалары), сонымен қатар ағаш ою, ішінара тоқу жатады.
Каталониядағы ауыл шаруашылығы негізінен шарап жасаумен ұсынылған. Өз плантацияларында өсірілген жүзімнен жақсы шарап өндіру туристік ағынның қажеттіліктерін ішінара өтейді. Сонымен қатар, көкөніс және жеміс-жидек дақылдарын өсіру, сондай-ақ орташа ірі малды (шошқа, қой, қошқар) өсіру кеңінен танымал.[7]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Елді мекендерінде ауылдар мен хуторлар бар, оңтүстігінде — саны көптеген үйлері бар ауылдар басым. ХХ ғасырға дейін каталондық шаруалар көбінесе сыртқы галереясы бар екі қабатты тас үйлер (масия) салған. Валенсияда биік қамыс төбесі бар тікбұрышты, қабырғалары сазбен қапталған және әктелген бір қабатты - дәстүрлі шаруа үйлері (баррака) бар.
Дәстүрлі киімінің кейбір элементтері ұлттық рәміздер сипатына ие болды. Солардың бірі барретина – қызыл немесе күлгін қалпақ түріндегі ерлердің бас киімі. Валенсия мен Балеар аралдарында ер адамдар бастың бүйіріне немесе артына байланған орамал және сабан немесе киіз қалпақ киген. Костюмнің өзіне тән түрі – ашық тоқылған торлы гандайя (бас киім), әйелдер үшін – манготтар.
Ашық және түрлі-түсті (әсіресе Валенсияда) матадан тігілген әйел костюміне әдетте алжапқышы бар қысқа белдемше, жеңі қысқа блузка, ұштары кеудеге айқастырылған орамал, кейде мойынға орамал салынған, Балеар аралдарында басы иыққа ілінген шілтерлі немесе мата мақта батист жамылғы орамал таққан.
Ибица аралындағы ең көне әйелдер костюмінде ұзын белдемше киіп, үлкен алқалар таққан.
Ерлер костюміне тар және кең (Валенсия мен Балеар аралдарында), қысқа (ұзындығы тізеге дейін) қарапайым немесе жолақты (Балеар аралында) шалбар, тар немесе кең жейде, кеудеше және күрте киген. Аяқтарына тігілген сандалдар немесе былғары аяқ киім киген.[8]
Дәстүрлі тағамы эскуделья болып саналады - ет, бұршақ және картоппен бірге пісірілген сорпасы бар кеспе. Паэлья тағамы Валенсияда танымал - ет, балық, көкөніс немесе жеміс-жидек қосылған күріш. Табиғи түрде Каталонияның ұлттық тағамдарында, онда биік таулы аймаққа да, теңізге де тән өнімдер бірдей ерекшеленеді. Егер каталондық тағамдарды жалпы аспектіде қарастыратын болсақ, бұл жоғары сапалы зәйтүн майында пісірілген көкөністердің, балықтың және еттің барлық түрлерінің көптігі. Мұның бәрі жергілікті шараппен тұтынылады. (Каталония шарап жасау дәстүрлерімен танымал).[9]
Каталондықтардың фольклоры әндер, аңыздар мен ертегілер, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздермен бейнеленген. Әндер арасында романтикалық жанрлар жиі кездеседі. Француздың ортағасырлық рыцарьлық романстарының, халықтық поэтикалық (және прозалық) нұсқалары кең тараған.
Әңгімелердің ішінде адамдарды христиан дініне кіргізіп, түрлі қиындықтарды жеңіп, адамдарды түрлі жаратылыстардан (айдаһар, алыптардан) құтқаратын Сан-Джорди (Әулие Джордж) туралы аңыздар мен көбінесе адамға дұшпандық көрсететін фантастикалық жаратылыстар туралы әңгімелер мен аңыздар бар.
Би фольклоры өте дамыған. Ең танымал билердің арасында сардана мен болангер, елдің оңтүстігінде және Валенсияда жота биі бар.
Сардана бишілердің (ерлер мен әйелдердің) шеңбер бойымен қол ұстасып, үрмелі және соқпалы музыкалық аспаптар оркестрінің сүйемелдеуімен қимылдауымен ерекшеленеді.[10]
Атақты тұлғалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Сальвадор Дали (1904 - 1989) - каталондық суретші, график, мүсінші, режиссер, жазушы.[11]
- Антони Тапиес (1923 - 2012) - каталондық суретші, график және мүсінші.[12]
- Антонио Гауди (1852-1926) - көрнекті каталон сәулетшісі.[13]
- Жоан Миро и Ферра (1893-1983) - каталондық (испандық) суретші, мүсінші және график.[14]
- Монсеррат Кабалье (1933-2018) – опера әншісі.[15]
- Пабло Касальс и Дефильо (1876 -1973) - каталондық виолончелист, дирижер, композитор, музыкалық және қоғам қайраткері.[16]
- Хосе Каррерас (1946, Барселона) - опера әншісі (тенор).[17]
- Энрике Гранадос (1867 -1916) - каталондық композитор және пианист.[18]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://bigenc.ru/c/katalontsy-ec20a6?ysclid=lsew2yfc3o269824100
- ↑ https://studentopedia.ru/kulturologiya/katalonci---etnografiya-ispanii.html
- ↑ https://ru.mgwiki.top/wiki/Religion_in_Catalonia
- ↑ https://sp-love.ru/kataloni/religiya-kataloniya-ispancy-i-kataloncy-yazyk-i-nacionalnaya-gordost-religiya-i-semya-otnoshenie-k-detyam-i-starikam-privychki-i-obraz-zhizni.html
- ↑ https://rogalev.home.blog/2019/01/24/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B-%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D1%86%D1%8B-%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81-%D0%B8-%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B0/
- ↑ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/960377?ysclid=lsewhrufhf582683882
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/232
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATL
- ↑ https://www.barcelona-excurs.org/typical-catalan-food/?ysclid=lsg9vp9zpd626202436
- ↑ https://studbooks.net/1055148/kulturologiya/katalontsy
- ↑ https://www.nur.kz/family/school/1772568-salvador-dali-kartiny-s-opisaniem/?ysclid=lsgavlvufz69620277
- ↑ https://dzen.ru/a/XnnSLrA5bmAj-2_b
- ↑ https://gaudi-barcelona.ru/?ysclid=lsgb2b5lxo887628803
- ↑ https://24smi.org/celebrity/117442-zhoan-miro.html?ysclid=lsgb5a4liu361751488
- ↑ https://biographe.ru/znamenitosti/montserrat-kabale/?ysclid=lsgb9tx0r8975103067
- ↑ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/642878?ysclid=lsgbey4nox314492367
- ↑ https://24smi.org/celebrity/19331-khose-karreras.html?ysclid=lsgbhxinpz553665442
- ↑ https://newsspain.ru/enrike-granados-kompozitor-vozrodivshij-nacionalnuyu-ispanskuyu-muzyku/?ysclid=lsgbkje41f541895139