Қашқайлар
| Бүкіл халықтың саны |
|---|
| 1,7 млн - 2,0 млн |
| Ең көп таралған аймақтар |
 Иран
|
| Тілі |
| Діні |
Қашқайлар (өзд. атауы – qaşqaylar, жек. т. — qaşqay,; әз. qaşqaylar, парсы: قشقایی) – түркі тілдес тайпалар бірлестігі. Иранның оңтүстігіндегі Фарс облысында мекендейді. Халықтың үлкен бөлігі Орта Азиядан Иранға ауған түркмен көшпелі рулардың ұрпағы саналады.
Қашқайлардың жартысынан астамы егіншілікпен, қалғандары көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданады.
Қашқай тайпасы алты иль, яғни 6 рудан тұрады. Ру жетекшісін "елхан" деп атайды. Бұл сөз түріктің "ел" және "хан" деген екі сөзінен құралған. "Елбегі" атағы да руға байланысты істерді тәртіпке келтіріп, басқаратын адамға қатысты айтылған. Әрбір тайпаның ісін басқаратын адам "калантар" деп аталады. Ол тайпа ішіндегі адамдардан сайланады. Әрбір тайпа әртүрлі тармақтардан тұрады. Олар жақындық пен туысқандық негізде қауымдасқан. Қашқайлықтар өте еңбекқор, қайратты, ержүрек, төзімді әрі қонақжай халық. Оларда мергендік өнері жақсы дамыған.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қашқайлардың тарихы жайлы шашыраңқы әртүрлі мәліметтер бар. Бұл түрік тайпасының қай заманда, қайдан, қандай жағдайдың әсерімен осы аймаққа көшіп келгендігі белгісіз. Қалай болғанда да, қолда бар деректер мен мәліметтерге қарағанда, қашқайлар біртұтас тайпа ретінде бір мезгілде Фарс аймағына келмеген. Олар түркі тілдес тайпалардың біртіндеп бірігуінің арқасында құралған. Шашыраңқы қашқай руларының Иранның оңтүстік жағына біртіндеп қоныс аударуы шамамен 600 жыл бұрын басталып, кем дегенде үш ғасырға ұласып, Зендие дәуірінің аяғына дейін созылды. Қашқай тайпалары шын мәнінде тек 18-ғасырдың басында Сефевидтер дәуірінің аяғында бірікті және өзіндік біртұтастыққа қол жеткізе алды.
Шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қашқай халқының экономикасы суық пен ыстық аймақтар арасында көшіп-қонып жүретін барлық көшпелі тайпалар сияқты мал шаруашылығына негізделген. Бұл халық соңғы екі жүз жыл ішінде Иранда киіз үйде тұратын ең үлкен және ең күшті тайпа болып табылады. Бұл тайпа кем дегенде 3 ғасыр бойы жыл сайын жүздеген шақырым арақашықтықты кесіп өтіп, суық аймақтан жылы аймаққа көшіп-қонып жүреді.
Жаз жақындағанда көшпелі тайпалар тұратын киіз үйлер жиналып, еркек-әйел, жас-кәрі демей барлығы жаяу немесе салт атқа мініп, өздерінің жыл сайынғы жолы бойынша суық аймақтардағы көгалды қоныстарға қарай жол тартады. Ал күн суыта бастағанда, оңтүстіктегі ойпаттарға қарай қайта көшеді. Уақыт өте келе көшпелі тайпалардың кейбір отбасылары жол бойындағы ауылдар мен егістік жерлерде тұрақтап, егін шаруашылығы мен бау-бақша егумен айналысып кеткен. Бірақ бұл тайпаның негізгі бөлігі әлі күнге дейін мал бағумен айналысады. Және Фарстың оңтүстігіндегі жайылымдары мен солтүстігіндегі ауа райы қолайлы биіктіктерінің арасында көшіп-қонып жүреді.
Иранның көшпелі тайпаларының үйлері әр аймақтағы ауа райының жағдайы, жауын-шашын мөлшері мен қолданылатын құрылыс материалдарына байланысты әртүрлі болып келеді. Суық және ыстық аймақтарда тұратын көшпенділердің үйлері ауыл тұрғындарының үйлеріне ұқсас. Әрине Иранның көшпенді тайпаларының арасында киіз үйде тұру кең таралған. Киіз үй олардың көшпелі өміріне өте қолайлы болып келеді. Киіз үйдің киізі ешкінің жүнінен басылады. Оның түсі қара. Ол жаңбырды өткізбейді. Жазды күні киіздің керегесі ашық, ал қыста толықтай жабылады. Тайпа басшыларының киіз үйі көп адам сиятын зал сияқты үлкен. Көшіп-қону кезінде киіз үй оңай жиналып, тез құрылады. Тайпадағы ер адамдар киіз үйді тез арада жинап-құруға әбден машықтанған.
Қашқайдың еркектері пен әйелдерінің киімдері ерекше тартымдылыққа ие. Бүгінде олардың киімдері мәдени үлгіге айналған. Әйел адамдар тақия, орамал, түрлі түсті ұзын етекті белдемше, ұзын етекті көйлектер киеді. Бүрмелі белдемшенің үстінен көйлек, ал оның үстінен "арқалық" деп аталатын камзол киіледі. Әдетте көйлек пен арқалық түрлі моншақтар және әртүрлі өрнектермен безендіріледі. Көшпелі тайпалардың әйелдері өздерінің киімдерін тігерде айналадағы табиғаттан шабыт ала отырып, түрлі түсті маталарды пайдаланады. Қашқайлық ер адамдар да бастарына киіз малақай, көйлек, кең шалбар, "лабаде" деп аталатын шапан киеді және ұзындығы шамамен 4-5 метр, ені шамамен 1 метр болатын шәлі-белдік тағады.
Қашқайлық әйелдер барлық істе ер адамдарға көмектеседі. Қашқайлық әйелдер пәктік пен адалдықтың, талпыныс пен төзімділіктің үлгісі болып табылады. Олар үй шаруасы және бала тәрбиесімен айналысып қана қоймай, егін шабу және оны сақтау жұмыстарына да қатысады. Олар сүттен май, айран, сыр, құрт пен уыз дайындайды. Көшпелі тайпалардағы әйелдер қолдары бос кездерінде кілемше, кілем және текемет сынды қолөнер бұйымдарын жасайды. Фарс облысындағы көшпелі тайпалардың кілем тоқу өнері мен өндірісі толықтай әйелдердің қолымен атқарылады. Фарс облысының қолдан тоқылған кілемдері әралуандық жағынан Иранның басқа облыстарымен салыстырғанда теңдессіз. Бұл әралуандыққа тоқыма заттардың, мысалы кілем мен кілемше сынды түрлердің көптігі мен онда қолданылған түстер мен бедерленген суреттердің әртүрлілігін айтуға болады. Қолданылған түстердің әртүрлілігі мен айқындығы басқа факторлардан бұрын қолдан тоқылған қашқайлық бұйымдардың әлемге әйгілі болуына ықпал етті. Қашқайлық әйелдердің жүн бояу, әртүрлі бояулар дайындау және оларды сурет салуда тиімді пайдаланудағы қабілеті таңданыс тудырады.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
.svg){kind=link}
Қашқай тайпаларының адамдары әдетте ерте үйленеді. Үйлену туған-туыс, тайпа мен рулар арасында орын алады. Аталмыш шеңбер аясынан тыс үйлену өте сирек кездеседі.
Фарс облысында үш үлкен - қашқай, хамсе, мамсани тайпалары мен 8 тәуелсіз тайпа өмір сүреді. Қашқай тайпасы - Иранның ең үлкен тайпаларының бірі.
Қашқай тайпалары арасындағы үйленудің маңызды себептерінің бірі жанұяны ұлғайту деп атауға болады. Өйткені жанұя тайпалық өмірдің ең басты тірегі болып табылады. Қашқай тайпалары өздерін өзі қамтамасыз етуге бағытталған өмір тәсілін ұстанатындықтан, өмірге қажетті барлық заттарды өздері дайындауға міндетті. Сондықтан жұмыс күші олардың экономикалық табысында басты рөл атқарады. Мұнымен қоса, қартайған кезде жұмыспен қамтылуға мүмкіндік болмағандықтан, ата-аналар өз балаларына арқа сүйеуге мәжбүр. Жанұяларда отағасының билігі үстем болғандықтан, ұрпақ жалғастығы үшін ер баланың болуы ерекше маңызды. Ер балалар ата-анаға көмектесіп қана қоймай, дүние-мүлікті сақтап, мал өсіріп, егін егуге де қатысып отырған. Бірнеше ұлдары бар жанұялар өнім өндіріп, күнделікті жұмысты атқаруда аса қиындық көрмейді. Мұндай жанұяларда отбасы мүшелері арасында жұмыс тиімді бөлінетін болғандықтан, олардың жағдайы басқаларға қарағанда жақсы.
Ажырасу көшпелі тайпалар үшін айыпталатын іс болып табылады. Олардың арасында ажырасудың өте сирек кездесетіндігін айта кетуіміз қажет.
Қашқай тайпалары үйлену тойы сияқты қуанышқа толы рәсімдерді жайлауда, суы мол бұлақтың жағасында, көк орай шалғынның арасында киіз үйлерді бір-біріне жарыстыра тігіп, түрлі түсті киім кию арқылы өткізеді. Ат жарысы, жамбы ату, ән айту және т.б. дәстүрлі ойындар үйлену тойында ойналады. Ұлттық би қашқай тайпалары арасында рухтың нығайып, өмірдің қиындықтарына қарсы тұруға қуат беретін фактор болып табылады. Мұнымен қоса, би тұтастық пен бірліктің және достықтың нышаны болып саналады. Билеу барысында бишілер қолдарына түрлі түсті орамал алып, иық тіресе, шеңбер бойымен қозғалады. Қашқай халқының арасында "Дармароу" немесе "Ағаш ойыны" атты би кең таралған. Бұл биде ер адамдар екі-екіден тұрып, дабылдың үнімен үйлесе, бірі қысқа, бірі ұзын таяқшалардың көмегімен кезек-кезек достық күрестің бір түрін көрсетеді. Олар әуен ырғағының үдеуіне ілесе отырып, өздерінің ырғағын арттырады және таяқшаны қарсыластың аяғына ұру арқылы, оның үлкен таяқшасын иемденіп, қарсыласты алаңнан шығарып жіберуге тырысады. Би жеңімпаз анықталғанға дейін осы тәртіппен жалғаса береді.
Қашқай тайпаларының үйлену тойы мен басқа да мерекелеріне қатысты әдет-ғұрыптарымен таныстық. Осы тайпалардың тағы бір әдет-ғұрыптарының бірі "жүн жинау" болып табылады. Жүн көшпелі тайпалар үшін малдан өндірілетін өнім ретінде ерекше маңызды. Өйткені жүн қашқай тайпаларының қол өнерінде қолданылатын бастапқы материал болып табылады. Жүн әртүрлі тоқыма бұйымдарын жасауда пайдаланылады. Жүннен жасалған бұйымдар көшпелі тайпалардың ең маңызды табыс көзі болып табылады. Жүн жинау өзіне тән әдет-ғұрыптар бойынша екі кезеңде орындалады. Бірінші кезең көктемнің басында қыстақта орындалады. Екінші кезең жаздың ортасында жайлауда, "екінші жинау" деген атпен өтеді. Әдетте жазда жиналған жүн киіз жасауға пайдаланылады. Киізді күркелерді жабуға қолданады. Қашқайлық тоқымада жүн мен жіптің бастапқы материал болып саналатындығын айттық. Жүн мен жіптен жасалған қол өнер бұйымдары әлемнің рухани мұрасының тізіміне алынғандықтан, бүгінгі бағдарламамыздың жалғасында Фарс көшпелі тайпаларының жүннен жасалған бұйымдарына тоқталуды жөн көрдік. Бұл бұйымдар Иранның экспортқа шығаратын тауарларының қатарына кіреді.
Жалпы қашқай тайпаларының жүннен жасалған бұйымдарын екіге бөліп қарастыруға болады: кілем мен габбе сияқты түкті бұйымдар мен текемет пен орамал сынды түксіз бұйымдар. Әрине, қашқайлықтардың қол өнер бұйымдарының арасында қоржын сынды бұйымдар да бар. Олар түкті және түксіз материалдың қосындысынан жасалады.
Фарс тайпаларының арасында әлі күнге дейін ең әдемі қол өнер түрлерінің бірі кілем тоқу болып саналады. Кілем тоқу өнерінде еңбек, талпыныс және өнер біте қайнасқан. Бұл жұмыстарды көшпенді тайпалардың еңбекқор әйелдері атқарады. Фарс тайпаларының арасында қашқай мен хамсе тайпалары басқаларына қарағанда көбірек кілем тоқумен шұғылданады. Қашқайлықтар кілемді өте жылдам тоқиды. Өйткені қыс пен жазда екі бөлек аймақта өмір сүру және жылына кем дегенде екі рет көшіп-қону кілем тоқу өнеркәсібін дамытуға кедергі келтіреді. Сондықтан кілем тоқуда көлбеу кілем станогы қолданылады. Көшпелі тайпалар арасында қолданылатын көлбеу станок өте қарапайым. Ол тасымалдауға жеңіл және жылдам құрылады. Текеметті де - көшпелі тайпалардың өнеріндегі біртума бұйымдардың бірі. Қашқайлық текеметтер 100 пайыз жүннен тоқылады. Олардың талшықтарының диаметрі өте нәзік және қолданылатын жүн өте жіңішке болып келеді. Текеметтің түсінің су мен күннің нұрынан оңып кетпей сақталуын қашқайлық текеметтерді атақты еткен ең маңызды фактор деп айтуға болады.