Гэльдер
| Гэльдер | |
| гаэлдер, гойделдер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
150 000 (2001) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Гаэльдер ( гаэлдер, гойделдер) — Ұлыбританиядағы шотландтардың субэтникалық тобы (Солтүстік-Батыс Шотландия таулары). Кейбір зерттеушілер оларды дербес этникалық топ деп есептейді. Қазіргі Ұлыбританияда гаэльдер деп көбінесе ирланд тектес кельт халықтарының бүкіл жинағын атайды.
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ғасырлар бойы Гэльдер бірнеше атаумен белгілі болды. Олардың ең дәйектілері гэльдер, ирландтар және шотландтар болды. Латын тілінде гэльдер шотландтар деп аталды, бірақ бұл кейінірек тек Шотландияның Гэльдерін білдіреді. Гэльдердің ескі скандинавиялық атауы Vestmenn болды («Батыс адамдары» дегенді білдіреді, олар Еуропаның батыс шеттерін мекендегендіктен). Бейресми түрде, кейде гэльдер үшін Tadhg немесе Domhnall сияқты архетиптік атаулар қолданылады. Ғалым Джон Кохтың айтуынша, халық атауы көне ирландиялық Goídel/Gaídel, уэльстің Guoidel сөзінен шыққан. Бұл бастапқыда «орман адамдары», «жабайы адамдар», кейінірек «жауынгерлер» дегенді білдіреді.
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар негізінен Ирландияның батыс жағалауында, Шотландияның солтүстік-батысында, Гебрид (Ұлыбритания) және Мэн аралдарында қоныстанған. Шотландия қалаларында (Глазго, Инвернесс және т.б.) көпшілігі тұрады. Ирландиядағы халық саны 77 мың адам. (2011, санақ), Ұлыбританияда 65 мың гэль-ирланд халқы, 57,6 мың гэль-шотландтар тұрады. (2011, халық санағы). Олар сондай-ақ Канадада - 1,5 мың адам (2011, санақ), АҚШ-та (27 мың адам, 2000, халық санағы), Аустралияда (2,7 мың адам, 2011, санақ) тұрады.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Күнделікті қарым-қатынас тілі - гэль тілі, дегенмен қазір барлығы дерлік ағылшын тілінде сөйлейді.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Гэльдердің көпшілігі католицизмді ұстанады.[3]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]_(14597696020).jpg)
Гэльдер мен шотландтардың арасындағы айырмашылықтар орта ғасырларда байқалды. Гэльдер арасындағы феодалдық қатынастар тайпалық қатынастармен астасып жатты. XVIII ғасырға дейін рулық жүйе күшті болды. Реформация гэльдерге көп әсер етпеді. XVIII ғасырдың 1-жартысында гэльдер якобиттерді (Стюарт әулетінің жақтастары) қорғау көтерілістеріне белсене қатысты, олардың жеңіліске ұшырауы Таулы аймақтардан бүкіл рулардың көшірілуіне, кландық жүйенің жойылуына және гэль мәдениеті мен тілін қудалауға әкелді. Протестантизм таулықтар арасында қарқынды түрде насихатталды. Гэльдердің эмиграциясы өсті, XIX ғасырдың басында 40 мың адам Америкаға, одан да көп Глазгоға және Шотландияның басқа өнеркәсіптік қалаларына көшті. Мұның бәрі гэльдердің ішінара ассимиляциясына әкелді.[4]
Қызметі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Гэльдердің негізгі дәстүрлі кәсіптері - мал шаруашылығы, егіншілік, балық аулау және аңшылық.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рулық жүйенің іздері сақталған: бір ауыл тұрғындарының көпшілігі бір фамилияға ие, ал көптеген гэльдік фамилиялар Мак ("ұл") сөзінен басталады. Гэль қоғамы дәстүрлі түрде рулар деп аталатын туыстық топтардан тұрды, олардың әрқайсысының өз аймағы бар және оны көсем басқарды. Көсем немесе патша болған кезде оның орынбасары немесе «танист» (tánaiste) болып туысы сайланды. Көсем немесе патша қайтыс болған кезде, танист автоматты түрде оның мұрагері болды.
Дәстүрлі тұрғын үйлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тұрғын үйлері бір шатырдың астында тұрғын және қосалқы бөлмелері бар ұзын және аласа тас ғимарат. Ескі гэльдік жиһаз - тартпасы бар ағаш дивандар, кереуеттер-шкафтар т. б.[6]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі ерлер костюмі - ақ жағасы бар көйлек, тізеге дейін созылған клеткалы белдемше (кильт), қалың матадан жасалған күртеше - Шотландияда кең таралған.[7]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]ХІХ ғасырда гельдік жиындар деп аталатын фестивальдар дәстүрлі рулық шерулермен қайта жанданды. Дәстүрлі музыкалық аспап — волынка.[8]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 9 маусым 2024.
- ↑ Гэльдер. Тексерілді, 9 маусым 2024.
- ↑ Ұлыбритания халықтары: фотосуреттер, сипаттама және тарих. Тексерілді, 9 маусым 2024.
- ↑ Гроздова И. Н. Гэльдер. Тексерілді, 9 маусым 2024.
- ↑ Гэльдер. Тексерілді, 5 маусым 2024.
- ↑ Гэльдер. Тексерілді, 11 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 153. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Әлем халықтары/Гэльдер. Тексерілді, 11 қаңтар 2024.