Бретондықтар
| bretons | |
| Бретондықтар | |
_-_Breton_Brother_and_Sister_(1871).jpg) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
4,7 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Бретондықтар (фр. bretons) — Францияның Бретань түбегіндегі халық. Олар сондай-ақ Париж маңында (шамамен 1 миллион) және Луара-Атлантика департаментінде тұрады. Тарихи Бретанияның департаменттеріндегі халық саны 4,7 миллион адамды құрайды (2018 жыл, халық санағы). Олар сондай-ақ Канадада (17,5 мың адам – 2021, санақ), АҚШ-та (0,3 мың адам – 2000, санақ) т.б.[1]
Эндоэтнониі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Французша - «Bretons»; валлийша - «Llydawyr»; ағылшынша - «Bretons»; италянша - «Bretoni»; голландша - «Bretonnen»; португалша - «Bretões»; литванша - «Bretonai»; украинша - «Бретонці»; немісше - «Bretonen»; датша - «Bretoner».[2]
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бретондар - кельт халқы. Олар англосаксондар континентке қуылғанға дейін Ұлыбританияның көп бөлігін мекендеген британдықтардың, кельт тайпаларының ұрпақтары.[3]
Нәсілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар үлкен европеоид нәсілінің Атлант-Балтық тобына жатады.
Сырт келбеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сырт келбеті жағынан бретондықтардың кельттерден шыққан Британ аралдарының тұрғындарымен ортақ ұқсастықтары бар. Бретондықтардың келбетінде үш негізгі құрамдас бөліктерді бөліп көрсетуге болады: Альпілік, Солтүстік, Жерорта теңіздік.
Бретондықтардың сипаттамасы :
- Орташа биіктігі (ХХ ғасырдың басы) – жағалаудағы кантондарда 164-165 см, ішкі бөлігінде 162 см.
- Бас сүйек көрсеткіші-80-81 (ішкі аудандарда - >81)
- Шаштың түсі-ашық қоңыр және сарғыш реңктер басым.
- Көз пигментациясы: 14% - қара реңктер; 25% - ашық реңктер; 61% - аралас реңктер.
Орташа алғанда, бретондар қысқа бойлы, көздері ашық қоңыр және сарғыш түсті шаштары бар.[4]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1880 жылдан 20 ғасырдың ортасына дейін француз мектептерінде бретон тіліне және студенттерге бұл тілде сөйлеуге тыйым салынды. Бүгінгі таңда Франция жергілікті немесе аймақтық тілдерді мойындамайды. Француз тілі – Францияның жалғыз мойындалған тілі.
Алайда, 1951 жылға қарай тыйым салынған тілдердегі жағдай Джейсон Заңының қабылдануымен өзгерді. Бұл заң француз мектептерінде бретон тілі мен мәдениетін сырттай оқуға мүмкіндік берді. Бретон тілінің заманауи стандартты емлесі 1908 жылы жасалған, 1941 жылы реформаланған емлемен өзгертілді. Бірақ бретон тілін француз үкіметі ресми немесе аймақтық тіл ретінде мойындамағандықтан, қазір жойылып кету қаупі төніп тұр. Бүгінгі күні бретон тілінде негізінен Батыс Бретонда сөйлейді. Шығыс Бретонда - галло және француз тілінде, аздап бретон тілі бар.
1990 жылдардан бастап бретондықтар Франциядан саяси бөлінуден гөрі өздерінің ерекше мәдениеті мен тілін сақтауға назар аударды. Бүгінде бретон тілінде бірнеше газеттер мен журналдар шығады. Сондай-ақ бретон тілінде хабар тарататын бретондық радио және теледидар станциялары бар.[5]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сенуші бретондықтар католицизмді ұстанады.[6]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бретондықтардың ең көне ата-бабалары біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасында қола дәуірінің дамыған мәдениетін алып келген остримни тайпалары — біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдан бастап түбекте қоныстанған кельт тайпаларымен сіңісіп кетті. Кельттер жаңа қауымдастыққа өздерінің тілі мен дінін берді - друидизм. Бретон аталуы біздің заманымыздың V-VII ғасырларында Британиядан англосаксондардан Арморика түбегіне (Бретань) қашып келген британдықтардың кельт тайпаларына тиесілі. Британдықтар өздерімен бірге христиан дінін алып келді.
Римді жаулап алу (б.з. 1 ғ. ортасы), франктердің бретондықтарды жаулап алу әрекеттері, сондай-ақ нормандардың жорықтары (IX-X ғасырлар) бретондықтардың этногенезіне айтарлықтай әсер еткен жоқ. Бретань Францияға қосылған 1532 жылғы Келісім оның автономиясын қамтамасыз етті, орталықтың оның құқықтарына біртіндеп ілгерілеуі қарсылыққа тап болды. Ұлттық сананың көтерілуі, ұлттық бірегейлік пен сепаратизм идеяларының таралуы ХІХ ғасырдың ортасынан басталады, әсіресе 1-дүниежүзілік соғыстан кейін қатты көрінеді. Соңғы жылдары ұлттық ұйымдардың қызметінде мәдени аспект, оның ішінде Бретон тілін үйрену бірінші орынға шықты.[7]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Экономиканың дәстүрлі салалары – теңізден балық аулау және мал шаруашылығы. Қазір Бритони белсенді халқының 1/3 бөлігі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді, оның салаларында мал шаруашылығы (асыл тұқымды сүтті мал және шошқа шаруашылығы) басым.
Құс шаруашылығы дамыған. Нант аймағы көкөніс өсіретін аймақ, қызыл және ақ шараптардың кейбір түрлері де осында шығарылады. Ауыл шаруашылығындағы негізгі өндіруші бірлік шағын жер учаскесі (фермер қожалығы) бар отбасы болып табылады. Балық аулау және устрица шаруашылығы дамыған.
Салалар арасында тамақ өнеркәсібі басым, соның ішінде Бретон сүт өнеркәсібі жақсы дамыған. Туризм индустриясы үлкен мәнге ие болды.
Қолөнердің ішінде бретондықтар зығыр тоқуды, тас пен ағаштан оюды, шілтер тоқуды, жылтыратылған керамика жасауды игерді.[8]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Дәстүрлі бретон елді мекендердері шағын, шашыраңқы орналасқан. Олар бірнеше шаруашылық үйлерден тұрады. Олардың баспанасы кельт халықтарына тән: ол тастан жасалған, биік төбесі және шығыңқы шатырлары бар.
Басым құрылыс материалы гранит болды. Бриттонның көптеген қалаларында орта ғасырлардағы қалалық құрылыстың ең көп таралған түрі жартылай ағаштан жасалған ғимараттар сақталған. Дәстүрлі үйлері ұзын және аласа, биік шатырлы, саманмен және биік мұржалармен жабылған. Әдетте үйде бір жалпы бөлме және кіреберіс немесе жай ғана ас үй және кіреберіспен бөлінген алдыңғы бөлме бар. Үй жабдықтары: гардероб түріндегі биік жабық жиналмалы кереуеттер, сандықтар мен шкафтар. Қазіргі Бретон үйлері әдетте екі қабатты.[9]
Дәстүрлі киімдері. Оңтүстік Бретандағы ерлердің костюмі басқа аймақтардағы киімдерден ерекшеленді. Мұнда олар зығырдан немесе арнайы кесілген қатты матадан тігілген, бүктемелері бар күртешелер киді. Мұндай күртелер 1930 жылдардың ортасына дейін Бретанның оңтүстік-батысында киілді. Ерлер әртүрлі ұзындықтағы тар күртелер, 2-4 бөліктен тұратын әртүрлі стильдегі жилеттер, жейде, тізеге дейін белбеуі бар кең жиынтық шалбар, кең -артқы жағында еркін түсетін немесе бас киімнің астарына бекітілген барқыт таспалармен безендірілген жиектері бар қалпақ киген.
Әйелдер костюмдеріне бүгінгі күнге дейін сақталған чепси (18–19 ғасырларда әйелдердің үйде киген тақия тәрізді бас киімі) мен шілтер бас киімдер тән. Көкірекше мен кеудешелер, кең белдемшелер, тоқылған алжапқыштар, орамалдар мен шілтерлі жағалар болды. Көптеген ауылдарда ересектер де, балалар да ағаштан жасалған дәстүрлі аяқ киімдерді киеді.[10]
Дәстүрлі тағамдары. Дәстүрлі тағамдардың негізі - картоптан жасалған тағамдар, құймақ, печенье және ботқалар (қарақұмық, сұлы жармасы), шошқа майы қосылған қырыққабат сорпасы, балық, устрица және басқа да теңіз өнімдері. Ең танымал дәмді тағам қарақұмық ұнынан дайындалған «кик-а-фарс» («фарш қосылған ет») тағамы.
Дәстүрлі сусыны - жергілікті алма сидрі (шамамен 4,5 градус).[11]
Фольклоры. Бретон фольклорының ежелгі тамыры бар және бұл жердің бай тарихынан бастау алады. Бретондықтар ғасырлар бойы өздерінің мифтерін, аңыздарын, әңгімелерін ұрпақ жадында сақтап, ауызша жеткізіп отырды. Бұл ауызша ауыз әдебиеті олардың наным-сенімдерін, әдет-ғұрпын, дүниетанымын көрсетеді. Бретон фольклоры табиғаттың сырын, сиқырлы жаратылыстармен кездесуін, батырлардың шытырман оқиғаларын баяндайтын ертегілер мен аңыздарға бай. Олардың кейбіреулері жұмбақ пен таңғажайып атмосфераны тудыратын сиқырлы және мистикалық сипатқа ие.[12]
Фольклорлық мерекелер сан алуан және әртүрлі. Олардың қатарында Корнуайледегі музыкалық фестивальдар, ежелгі Фес-ноз егін жинау мерекесі және қауымның басты фестивалі - Алғыс айту күні кіреді.
Халық билері (гавот, там-крейц, бал, пашпи және т.б.) — негізінен ұжымдық халық әндеріне де тән. Дәстүрлі музыкалық аспаптар - гобой, Бретон волынкасы, свирель, аккордеон.[13]
10 атақты бретондықтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Ален II (Бретани герцогы) - Бретон герцогы.[14]
- Әулие Иво немесе Бритондық Иво - Рим-католик шіркеуінің әулиесі.[15]
- Бертран дю Геклен - Бретондықтардың ішінде ең атақты қолбасшы.[16]
- Жиль де Ре - Француз бароны, Францияның маршалы және алхимик, Жүз жылдық соғысқа қатысушы, Жанна Д'Арктың серіктесі.[17]
- Артур де Ришмон – Бриттан герцогы, француздың көрнекті мемлекет қайраткері және жүз жылдық соғыстың қолбасшысы.[18]
- Анна Бретонская - Бретонның билеуші герцогинясы.[19]
- Ив-Жозеф Тремарек Кергеле́н - француз теңіз саяхатшысы.[20]
- Жорж Кадудаль - француз әскери қолбасшысы.[21]
- Робер Сюркуф - Наполеон соғысы кезеңіндегі Француз арматоры және корсары.[22]
- Франсуа Рене де Шатобриан - француз жазушысы, саясаткер және дипломат.[23]
Бейнетаспалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- https://yandex.kz/video/preview/12885329367228961308 [24]
- https://yandex.kz/video/preview/17979177958911658030 [25]
- https://yandex.kz/video/preview/3937060762117080606 [26]
- https://yandex.kz/video/preview/1244660777263095403 [27]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Бретонцы https://bigenc.ru/c/bretontsy-37b481?ysclid=lrm0h19onp735329374
- ↑ Бретонцы - Brezhoned https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/bretoncy_brezhoned/2-1-0-8
- ↑ Бретонцы - малые народы мира https://dzen.ru/a/XzTuy0JAAkQ_TdPo
- ↑ Бретондықтар https://interesnoe.me/view/content/upd/12554280
- ↑ Бретани бретондары, Франция https://ru.fusedlearning.com/bretons-brittany
- ↑ Бретондықтар https://megabook.ru/article/%D0%91%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BD%D1%86%D1%8B
- ↑ Любарт М. Бретондықтар http://www.etnosy.ru/node/117
- ↑ Халықтар мен Мәдениеттер / Бретондықтар https://travel-journal.ru/ethno/28/487/
- ↑ Бретондар (халық) https://www.istmira.com/novosti-istorii/14968-bretoncy-narod.html
- ↑ Ұлттық киімдер > Еуропа халықтары > Бретондар https://costumer.narod.ru/text/europa/breton-costume.htm
- ↑ Бретань асханасы https://frenchtrip.ru/regions/bretagne/kuhnya-bretani/?ysclid=lttxwinfjy52731967
- ↑ Бретон фольклоры https://lib-x.net/authors/breton-folklore/
- ↑ Әлем халықтары / Бретондықтар http://www.etnolog.ru/people.php?id=BRET
- ↑ АЛЭН Бретонның бірінші гнерцогы https://5respublika.com/istoriya/alain-barbetorte.html
- ↑ Әулие Иво. Кішіпейіл әулие, қарапайым халықтың қамқоршысы https://dzen.ru/a/XqqxDbkuG1KolnJ_
- ↑ Дюгеклен: Францияның ең таңдаулы серісіі, бұрын партизан https://diletant.media/articles/45276816/?ysclid=ltueo8ww6j176046722
- ↑ "Көк сақал" Жиль де Ре: зұлым ба, әлде құрбан ба? https://diletant.media/articles/44421908/?ysclid=ltuf5ruyer762894349
- ↑ Артур III де Ришмон https://facecollection.ru/people/artur-iii-de-rishmon
- ↑ Сұлулықтың жүрегі https://diletant.media/articles/30595022/?ysclid=ltufackict394244499
- ↑ Кергелен Ив Жозеф http://i.geo-site.ru/node/146?ysclid=ltufjoxz6m608773915
- ↑ Жорж Кадудаль Наполеонның жеке жауы https://diletant.media/articles/43814807/?ysclid=ltug2s1qqy314063669
- ↑ Робер Сюркуфтың таңғажайып өмірі - қарақшы және масон https://dzen.ru/a/XjcRRpxXwgLzIs9y
- ↑ Француз әдебиетіндегі «Романтизмнің атасы». https://pechorin.net/articles/view/otiets-romantizma-vo-frantsuzskoi-litieraturie-dien-rozhdieniia-fransua-rienie-die-shatobrian?ysclid=ltugaz1wuw958864688
- ↑ Бретондар – дүние жүзіндегі шағын халықтар
- ↑ Бретондықтардың тарихы. Бірінші бөлім.
- ↑ Бретондықтардың тарихы. Екінші бөлім
- ↑ Бретондықтардың тарихы. Үшінші бөлім.