Болгарлар
| българи | |
| Болгарлар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
8 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Болгария |
5,6 млн. |
 Түркия |
277 000 |
 Украина |
204 000 |
 Германия |
183 000 |
 Грекия |
150 000 |
 Молдова |
79 000 |
 Ұлыбритания |
40 000 |
 АҚШ |
55 000 |
 Ресей |
24 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Болгарлар (болг. българи) — негізінен Болгария Республикасында тұратын оңтүстік славян халқы. Жалпы саны 12 млн. адам (2014)
Автоэтнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлар атауының шығу тегі туралы әртүрлі нұсқалар бар. Бір теорияға сәйкес, болгарлар сөзі түркі тілінен аударғанда «бүлікшілер» дегенді білдіреді. Татар тіліндегі нұссқасында - бұл текті адам, сонымен қатар чуваш нұсқасында - бұл «достық бол», бірлікке шақыру.
Эндоэтнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ағылшынша - «Bulgarians»; румынша - «Bulgari»; грекше - «Βούλγαροι»; түрікше - «Bulgarlar»; македонша - «Бугари»; украинша - «Болгари»; белорусша - «Балгары»; орысша - «Болгары»; чехша - «Bulhaři»; сербше - «Бугари»; италянша - «Bulgari»; хорватша - «Bugari»; немісше - «Bulgaren»; финше - «Bulgarialaiset»; венгрше - «Bolgárok»; қырым-татарша - «Bulğarlar».[1]
Субэтносы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлар бірнеше субэтникалық топтарға бөлінеді: рупцылар, поланецтер, балқандықтар, шоптар, помактар – ислам дінін қабылдаған болгарлар.
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлардың шығу тегі үш негізгі компоненттен тұрады: түркі, славян және Фракия (европеоид нәсілінің оңтүстік тармағы). Қазіргі Болгария аумағында Фракия болды, онда славян тайпалары келді, ал VII ғасырда түркі болгарлары Қара теңіз даласынан қоныс аударды. Түркі жаулап алушылары негізгі басқару позицияларын иеленгендіктен, олар "болгар" этнонимін бүкіл халыққа пайдаланды.[2]
Нәсілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар европеоид нәсілінің үнді-жерорта теңізі субнәсіліне жатады.[3]
Сырт келбеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлардың сыртқы келбеті, Балқан түбегі халықтарына тән, бірақ бұл ұлттың да өз өкілдеріне ғана тән өзіндік ерекше белгілері бар. Болгарлардың сыртқы келбетінің негізгі ерекшеліктері - қара қою, кейде тіпті көк түске боялған шаштары, қара қоңыр дөңгелек пішінді көздері және еріндері көбінесе томпақ болады. Оңтүстік климатта өмір сүруге сәйкес келетін қоңырқай терісі бар.
Болгар қыздары - толық пішінді, қыпша белді. Жалпы, болгар әйелдерінің сыртқы келбетінің ерекше белгілері ерлердің сыртқы түрінен аз ерекшеленеді, бәрі бірдей қара көзді және қоңырқай терілі, шымқай қара, тегіс және жылтыр шашты.[4]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар үндіеуропалық отбасының славян тобына жататын болгар тілінде сөйлейді. Жазуы кириллицаға негізделген. Диалектілердің екі тобы бар - шығыс және батыс.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Христиан діні қазіргі Болгария аумағында ерте заманда пайда болған. Кейбір мәліметтерге сәйкес, IV ғасырда Епископ Никита Ремесиан Бесс тайпасынан шыққан фракиялықтарды шомылдыру рәсімінен өткізді. Ол оларға латын тілінен киелі кітап кодексін аударды. Кейіннен аударма Бесиктің киелі кітабы деп атала бастады.
XI ғасырда Болгарияны Византия басып алды, ол мемлекеттен автокефалияны тартып алуға тырысты. олар архиепископияға айналды. Архиепископтар ұзақ уақыт бойы болгар халқының өкілдері болып саналды (бірақ олардың көпшілігі гректер болды). Автокефалияны 1185 жылы Петр мен Асен көтерілісінен кейін ғана қалпына келді, содан кейін патшалық Византия билігінен босатылды.
XIV ғасырда бұл жерлерді түріктер басып алды. Ресми түрде жергілікті шіркеуді тағы да Константинополь Патриархы басқарды.
1944 жылы шіркеудің ықпалын шектейтін отандық майдан елде билікке келді. Ол міндетті азаматтық неке туралы жарлық шығарды және мектептерде дін негіздерін оқытуды тоқтатты, шіркеуге қарсы толыққанды науқан басталды.
2011 жылғы халық санағы бойынша ел халқының 78%-ға жуығы өздерін діндар деп санайды. Дінге сенушілердің 76% дерлік өздерін православие деп санайды. Шығыс христиандығын Молдова мен Украинадағы бұлғарлар да ұстанады, мұсылман топтары да бар.[5]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарияда 5,6 миллион адам (2011, халық санағы). Олар сондай-ақ Украинаның оңтүстік-батысында (204,6 мың адам, оның ішінде 150,7 мың адам Одесса облысында - 2001, санақ), Молдованың оңтүстігінде (79,5 мың адам - 2004, санақ) , Шығыс Сербияда (19,6 мың адам - 2011, санақ), Румынияда (7,3 мың адам – 2011, санақ), сондай-ақ Түркияда (277 мың адам – 2005, бағалау), Грекияда (150 мың адамға дейін), Германияда (183 мың адам – 2011, халық санағы) ), Ұлыбританияда (40 мың адам – 2011, санақ), Ресейде (24,0 мың адам – 2010, санақ), АҚШ (55 мың адам – 2000, санақ) т.б. тұрады.[6]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлардың этногенезінде басты рөлді VI—VII ғасырларда Балқанға қоныс аударған славян тайпалары басты роль атқарды. Басқа этникалық құрамдарға — қола дәуірінен бастап Балқан түбегінің шығысында өмір сүрген фракиялықтар және 670-ші жылдары Қара теңіз даласынан шыққан түркі тілді прото-болгарлар (өз атауы-болгарлар). Бұлғарлардың дәстүрлі мәдениетіндегі Фракиялық ерекшеліктер Балқан жотасының оңтүстігінде көп байқалады, Болгарияның солтүстік және батыс аймақтарында славян мәдениетінің қабаты жарқын.
Болгар мемлекеттілігінің бастауы VII ғасырдағы славян тайпалық бірлестіктерінен - Византия Славинясынан бастау алады. Ол орталықтандырылған ұйымды әкелген Мисия славяндары мен протоболгарлардың саяси одағының құрылуымен одан әрі дамыды. Екі әлеуметтік дәстүрдің синтезі Болгар мемлекетінің негізін қалады. Ондағы үстем жағдайды бастапқыда протоболгар ақсүйектері иеленді, сондықтан «болгарлар» этнонимі мемлекетке өз атын берді.
Бірінші Болгар патшалығының шекараларының кеңеюімен (681 жылы құрылған) VIII-IX ғасырларда оның құрамына жаңа славян тайпалары мен протоболгарлардың шағын топтары кірді. Славян-Болгар мемлекетінің қосылуы, тауар-ақша қатынастарының дамуы славян тайпаларының шоғырлануына және славяндардың прото-болгарлардың ассимиляциясына ықпал етті. Ассимиляция славяндардың сан жағынан басымдылығынан ғана емес, сонымен бірге олардың шаруашылық және мәдени типі Балқандағы әлеуметтік-экономикалық даму үшін неғұрлым кең және тұрақты негіз жасағандықтан жүзеге асырылды. 865 жылы христиан дінінің қабылдануы, сондай-ақ 9 ғасырдың аяғында славян жазуының таралуы этникалық бірігуде маңызды рөл атқарды.
IX—X ғасырлардың соңында бұрын Болгария субъектілерін білдіретін "болгарлар" термині этнонимнің мағынасын алды. Осы уақытқа дейін болгарлардың этногенезі мен ұлттың қосылуы процесі негізінен аяқталды. Екінші Болгар патшалығы кезеңінде (XII—XIV ғасырдың аяғы) ортағасырлық болгарлардың мәдениеті ең жоғары деңгейге жетті.
XVIII—XIX ғасырлардың екінші жартысында өндіргіш күштердің көтерілуі, буржуазиялық қатынастардың пайда болуы, мәдениеттің дамуындағы жаңа кезең, әдеби тілдің қалыптасуы (XIX ғасыр), ұлт-азаттық күрестің өрістеуі болгарлардың ұлттық бірігуіне ықпал етті. 1877-1878 жылдардағы соғыста Ресей Түркияны жеңгеннен кейін бұлғар халқы мемлекеттілік пен ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізді.[7]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Болгарлардың дәстүрлі кәсібі – егіншілік (дәнді дақыл, бұршақ, темекі, көкөніс, жеміс-жидек) және мал шаруашылығы (ірі қара, қой, шошқа). Көркем қолөнер – басты ұлттық дәстүрлердің бірі. Мұнда керамикалық бұйымдарды, кестелерді, зергерлік бұйымдарды, ұлттық киімдерді - дәстүрлі технологияларды қолдана отырып, қолмен жасалған барлық нәрсені көруге болады. Қазіргі болгарлар көп салалы өнеркәсіппен және механикаландырылған ауыл шаруашылығымен айналысады.[8]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі қоғамдық өмір өзара көмек көрсету әдет-ғұрыптарымен сипатталады, отбасының патриархалдық негіздері өткен тарихта қалды.
Халықтың мерекелік мәдениеті өзіндік ерекшелігін сақтаған. Ескі салт бойынша жаңа жылды қарсы алуға туған-туыстары мен достарының үйіне барып, олардың арқасынан әшекейленген ит бұтағын (денсаулық белгісі) сипап, ырым жырынан сөздер айтып беру жатады.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары.
Дәстүрлі елді мекендерде жинақы немесе шашыраңқы жинақталған (тауда) орналасқан. Жазықтағы дәстүрлі тұрғын үй бір қабатты, тауда екі-үш қабатты, терезелері бар. Қабырғалары - қаңқалы, балшық кірпіш, сазбен сыланған. Дунай аймағында жер үйлер болған. Төбесі плиткадан, сабаннан, тас тақталардан жасалған.
Заманауи тұрғын үйлері кірпіштен салынған. Үйлер екі және үш қабатты, жазық жерлерде бірінші қабат жерге тереңдетіліп салынған (жазда салқын, қыста жылы болу үшін).
Дәстүрлі киімдері. Ерлер костюмі екі түрге бөлінді: ақ (ақ көйлек, шалбар және шапаннан тұратын көне киім) және қара (азаттық қозғалыс кезінде танымал болды, шалбар қара түсті және түрік шалбарына ұқсайды).
Әйелдер киімінің міндетті элементтері көйлек және бай безендірілген алжапқыш, сондай-ақ сукман сарафан және сая халат болып табылады. Ауылдарда кейбір модификацияланған элементтері сақталған: алжапқыштар, жеңсіз кеудешелер, орамалдар, кейде егде адамдар арасында - сукмандар, кең белдіктер т.б.[9]
Дәстүрлі тағамдары Болгар тағамдары көкөніс тағамдарына негізделген. Бұл елде көкөністердің кең ассортименті танымал: сәбіз, қияр, картоп, цуккини, әр түрлі қырыққабат түрлері, баклажан және т.б. Көкөністер кез келген түрде тұтынылады. Оларды шикі күйінде жейді, қуырады, қайнатады, маринадтайды, бұқтырады және фарштайды. Көкөністер - ет тағамдарының ажырамас бөлігі.
Ұлттық тағамдары бүкіл әлемге белгілі рецепттерге толы. Мысалы, болгарлықтар ең танымал йогуртты шығаруды бастады. Болгарияда сүт өнімдері өте кең таралған. Олар негізгі тағам ретінде бағаланады және көптеген тағамдарға қосылады. Түрлі ірімшіктер жергілікті тұрғындар арасында да танымал. Ең танымал жұмсақ ірімшік, кашкавал, тукманик және т.б.
Негізінен, жергілікті үй шаруасындағы әйелдер - кәстрөлдегі каварма (ет, болгар бұрышы, пияз, қызыл шарап), гуч (бұқтырылған көкөніс, картоп, сарымсақ, қызанақ және басқа да көкөністер) және муссака (картоп пен тартылған ет кастрөлі) тәрңзді ет тағамдарын дайындайды. Тағамдары көкөністер мен етті ыстық соустарда бұқтыру және грильде етті қуыру тән. Диетада маңызды орынды нан, қышқыл сүт, фета ірімшігі, жемістер, алкогольсіз сусындар, кофе, боза (тары ұнынан жасалған) алады.[10]
Фольклоры. Болгар фольклоры алуан түрлі және бай. Бұл фольклор поэмаларда, балладаларда, ертегілерде, түрлі әуендерде жарқын және бай өрнектелген. Музыка, би, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер, рәсімдер, ою-өрнектер мен киімдер - бәрі нерекше фольклорға толы. Фольклорлық дәстүрлер ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырды. Болгарияның әрбір дерлік ауылында бұрыннан қалыптасқан тарихи рәсімдерді атап өтеді. Копривштицте фольклор фестивалінетек таңдаулы болгар музыканттары қатысады. Жыл сайын маусым айында Қазанлықтағы Раушан фестивалі өтеді. Болгар әні, негізінен жеке ән. Ән екі жақты айтылса да, бір дауыспен естіледі.[11]
Қазақстандағы болгарлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанға ең алғашқы мыңға жуық өкілі 1907 ж. Столыпин реформасы кезінде Ресей патшасының жарлығымен Қазақ жеріндегі халық аз мекендейтін жерлерді игеру үшін Украина мен Бессарабиядан келе бастады. Болгарлардың Қазақстанға қоныс аударуының екінші толқыны соғыс және соғыс алдындағы жылдары халықтарды жер аударумен байланысты. 1941-44 ж.ж. Қырым мен Бессарабия болгарлары күштеп қоныс аударды. 1944 ж. Қырымнан 7 мың болгарлар мен гректер Қазақстанға күштеп қоныстандырылды. 1908-1910 жылдары алғашқы болгар қоныс аударушылары Семей облысының Павлодар уезінде Разумовка және Андрияновка ауылдарын және Торғай облысының Ақтөбе уезінде Болгарка ауылдарын құрды.
Бүгінде Қазақстан жерінде болгарлардың бесінші ұрпағы өмір сүріп, еңбек етіп келеді. Қазақстандағы болгар диаспорасы санының динамикасы:
- 1970 ж. - 10 420 адам;
- 1979 ж. - 10 064 адам;
- 1989 ж. - 10 228 адам;
- 1999 ж. - 6 915 адам;
- 2009 ж. - 4 500 адам.[12][13]
Атақты болгарлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Георгий Бенковский - болгар революционері.[14]
- Христо Ботев - болгар ақыны, революционер және халық қаһарманы.[15]
- Васил Левски - болгар саясаткері, революционер, Болгариядағы ұлт-азаттық қозғалысқа қатысушы. Болгарияның Ұлттық батыры.[16]
- Георгий Стойков Раковский - болгар революционері, Болгариядағы түрік билігіне қарсы ұлт-азаттық қозғалысты ұйымдастырушылардың бірі, тарихшы, этнограф, ақын, жазушы және публицист.[17]
- Иван Минчов Вазов - ең танымал болгар ақындарының бірі.[18]
- Димчо Дебелянов - болгар ақыны.[19]
- Димитар Тодоров Димов - болгар жазушысы, прозаик және драматург.[20]
- Владимир Димитров-Майстора - болгар суретшісі.[21]
- Захари Христов Зограф - ең ірі болгар суретшісі және икон суретшісі, Болгар ұлттық жаңғыруының өкілі.[22]
- Вангелия Пандева Гуштерова (Ванга деген атпен танымал) - болжау қабілеті бар соқыр болгар әйелі.[23]
Бейнетаспалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- https://yandex.kz/video/preview/11989856752275389530 Кто такие болгары? происхождение народа!
- https://yandex.kz/video/preview/720980392253109660 Откуда произошли болгары?
- https://yandex.kz/video/preview/15161212519467860573 Болгары - ЭТО Славяне ИЛИ Тюрки? Тайна формирования болгарского народа.
- https://yandex.kz/video/preview/7318580055192693303?from=tabbar&text=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%8B Кто такие Болгары? Болгария.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Болгары - Българи https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/bolgary_blgari/2-1-0-21
- ↑ Болгары https://xn--74-6kcq7bhn4g.xn--p1ai/stati/narodyi/bolgaryi.html?ysclid=ltjzkpg8sg265545206
- ↑ К какой расе относятся болгары? https://dzen.ru/a/YKvOdRgFITxvEP4n
- ↑ Болгары: внешность, описание, характер и фото https://fb.ru/article/432437/bolgaryi-vneshnost-opisanie-harakter-i-foto
- ↑ БОЛГАРЫ https://nazaccent.ru/nations/bulgarians/
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/3438772?ysclid=ltl8el0xoc385824321
- ↑ Маркова Л. В. Болгары (НиРМ, 2000) http://www.etnosy.ru/node/115
- ↑ https://travel-journal.ru/ethno/28/472/
- ↑ народы мира / Болгары http://www.etnolog.ru/people.php?id=BOLG
- ↑ Болгар тағамдары https://kk.brilliant-tourism.com/12496126-bulgarian-dishes
- ↑ Фольклор Болгарии или почему так тянет в Болгарию? https://www.bulgaria-sun.ru/bulgariituristov/folkler/
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 140-141 бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ ҚАЗАҚСТАН ТІЛДЕРІ: әлеуметтік лингвисти https://pps.kaznu.kz/ru/Main/FileShow2/181880/1/28/0/
- ↑ Георгий Бенковский https://bratushka.ru/georgij-benkovskij/?ysclid=ltl9fyjmok601596824
- ↑ Христо Ботев https://fantlab.ru/autor73488
- ↑ Левский Васил https://bigenc.ru/c/levskii-vasil-bed559?ysclid=ltlac0314s340348211
- ↑ Георгий Раковский https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80&action=edit§ion=14
- ↑ Иван Вазов — о писателе https://www.livelib.ru/author/10447-ivan-vazov?ysclid=ltlalylruh226282534
- ↑ ДИМЧО ДЕБЕЛЯНОВ https://45parallel.net/dimcho_debelyanov/stihi/?ysclid=ltlat25cmg161470229
- ↑ Димитр Тодоров Димов https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2,_%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80
- ↑ Художники/ Постимпрессионизм / Владимир Димитров-Майстора https://www.wikiart.org/ru/vladimir-dimitrov-maystora
- ↑ Захари Зограф – светският иконописец https://bulgarianhistory.org/zahari-zograf/
- ↑ Ванга: биография, предсказания экстрасенса https://www.nur.kz/esoterics/interesting/1918868-vanga-biografiya-predskazaniya-ekstrasensa/?ysclid=ltlbg5rnjc291808944