Словактар
| Словактар | |
| словак. Slováci | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Словакия |
4,4 млн. |
 АҚШ |
810 000 (2010), |
 Чехия |
147 200 |
 Канада |
66 500 (2011) |
 Сербия |
52 800 |
 Мажарстан |
29 600 |
 Румыния |
13 700 (2011) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Словактар (словак. Slováci) — Батыс славян халқы, Словакияның негізгі халқы. Халқы 4,4 миллион адам. Олар сондай-ақ Чехия (147,2 мың адам), Сербияның солтүстігінде (52,8 мың адам), Мажарстанда (29,6 мың адам), Румынияда (13,7 мың адам 2011 ж.), сонымен қатар АҚШ-та (810 мың адам – 2010 ж. халық санағы), Канадада (66,5 мың адам – 2011 ж.халық санағы) және т.б. елдерде тұрады.[1]
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшын тілінде – «Slovaks»; мажар тілінде - «Szlovákok»; белорус тілінде – «Славакi»; украин тілінде – «Словаки»; чех тілінде – «Slováci»; серб тілінде – «Словаци»; хорват тілінде – «Slovaci»; словен тілінде – «Slovaki»; поляк тілінде - «Słowacy»; македон тілінде – «Словаци»; неміс тілінде – «Slowaken»; румын тілінде – «Slovaci»; итальян тілінде – «Slovacchi»; литва тілінде – «Slovakai»; түрік тілінде – «Slovaklar».[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тілі - Словак тілі (Үндіеуропа тіл шоғырының батыс славян тобы) чех тіліне жақын. Сонымен қатар чех, неміс, мажар және ағылшын тілдерінде сөйлейді.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Католик дінін ұстанады. Словакияда дінге сенетіндердің көбі (62%) – католиктер, Дінге сенетіндердің екінші тобы – протестант-лютерандар (10,2%), грекокатоликтер де бар (4,1%).[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бүгінгі күні олардың шығу тегі туралы ең әйгілі теориялар олардың солтүстіктен де, оңтүстіктен де бүгінгі Словакияға екі толқында келгенін немесе олар Карпат аймағындағы халықтардың ұлы көші-қонына дейін өмір сүргенін көрсетеді. Археологиялық деректерге қарағанда словак тайпасы бүгінгі Словакия жеріне б.з. 4 — 5 ғ-ларында келген. Шығу тегі жағынан чехтарға туыстас словактар 6 — 8 ғ-ларда аварлардың ықпалында болды. 9 — 10 ғ-ларда словак, чех тайпалары Ұлы Моравия мемлекетінің құрамына енді. Венгрлер жаулап алғаннан кейін жүздеген жылдар бойы чехтардан бөлініп, Венгр мемлекетінің құрамында қалды. Словактар 1918 — 92 ж. Чехословакия құрамында өмір сүрді. 1992 ж. 1 қыркүйекте словактар Словак Республикасын құрды.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсібі - егіншілік, таулы аймақтарда жайылымдық мал шаруашылығы (ірі қара, қой), ойпатты жерлерде егіншілік (дәнді, жүзім, бау-бақша). Өнеркәсібі дамуда, өнеркәсіптің шашыраңқы сипаты ауыл тұрғындарына өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Дәстүрлі қолөнері - тері бұйымдары, ағаш ыдыстар, тоқыма, кесте тігу, шілтер өндірісі. Модра мен Поздисовец қалаларындағы қыш шеберханалары дәстүрлі стильде фаянс пен керамика шығарады. Словакиядағы халық қолөнерінің ең танымал түрлерінің бірі - кесте тігу. Жергілікті шеберлер матаға таңғажайып өрнектер жасайды, олар бірегейлігімен және өзіндік ерекшелігімен ерекшеленеді. Халық өнерінің тағы бір танымал түрі - керамика. Шеберлер саз балшықтан әдемі бұйымдар жасайды, оларды әртүрлі ою-өрнектермен безендіреді. Ағаш ойыншықтар да маңызды орын алады. Шеберлер балалар мен ересектер арасында танымал болған таңғажайып ойыншықтарды жасайды.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Отбасылық өмірде соңғы уақытқа дейін патриархалдық қасиеттер сақталды. ХХ ғасырдың ортасына дейін күрделі әкелік немесе бауырлас отбасылар болған. Отбасы басшысы (газда) билікке ие болды. Дәстүрлі көршілердің өзара көмегі сақталған. Отбасылық рәсімдердің ішіндегі ең салтанаты - үйлену тойы: оны бұрын барлық туыстары мен көршілері бір апта бойы тойлаған.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Словакияның оңтүстігіндегі дәстүрлі жолдар мен көшелердің орналасуы бар елді мекендер, таулы аудандарда ұсақ қоныстар мен фермалар басым. Бірнеше шақырымға созылған елді мекендер де бар.
Таулы аудандарда бөренеден жасалған ағаш үйлер басым болса, жазықтарда - қабырғалары ашық түстермен боялған саман үйлер, оңтүстік-батыстағы үйлер жарқын ою-өрнектермен боялған. Үйлер көшеге қарама-қарсы орналасқан, тұрғын және шаруашылық үй-жайлары бір шатырдың астында қатар орналасқан.
Дәстүрлі тұрғын үйлер үш бөлмеден тұрады: үй (изба), питвора (кіреберіс) және коморы (қойма).[7]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Словакияда ұлттық киімнің 60-қа жуық нұсқасы бар. Әйелдердің ең танымал нұсқасы - көйлек пен белдіктері бар костюм. Алдыңғы және артқы - қос алжапқыш, кейде туника, қысқа алжапқыш және белдемше түріндегі көйлек қолданылады, ол әдетте дәстүрлі өрнектерде қол кестелерімен безендірілген. Мойынына орамал, басына «kroječek» деп аталатын оралған гүл шарфын киеді
Словак халқының ерлерге арналған ұлттық киімі көбінесе дәстүрлі өрнектегі матадан жасалған жейдеден, кеудешеден, түрлі шалбар мен етіктен тұрады. Олар жүннен, матадан, зығырдан жасалады. Бас киім ретінде шарфтар мен қалпақтар кеңінен қолданылады. Кейде ер адамдар қызыл ленталар өрілген береттің түрін пайдаланды. Аяқ киім негізінен етік немесе бәтеңкелер болды.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Словактардың тағамдары славян халықтарына тиесілі басқа тағамдарға ұқсас. Олардың негізгілерінің ішінде құс еті, көкөністер, нан. Дамыған ауыл шаруашылығына байланысты бақшада өсірілген немесе орманда жиналғандардың барлығы дерлік пайдаланылады.
Словак асханасының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр етінен, пияздан, картоптан және брынза ірімшігінен дайындалған гуляш. Тағы бір әйгілі тағам - галушки, картоп қамырынан жасалған пісірілген тұшпара, оған әртүрлі соустар немесе ет беріледі. Словак асханасы питка, толокночка және капустнак сияқты көптеген сорпаларымен де танымал. Алғашқы екеуі - ұсақталған жарма дәндері (тары мен арпа) немесе қайнатылған жүгері мен қуырылған картоппен араласқан қарақұмық. Капусняк - ет, кейде картоп қосылған қырыққабат сорпасы. Кнедлик деп аталатын тағам өте кең таралған. Бұл картоп қосылған кішкентай тоқаш. Кейде тұшпара салмасымен пісіріледі, ал кейде олар жай ғана соустарға батырылады.
Ұннан жасалған тағам сүзбе мен жемістермен араласса, десерт ретінде қызмет ете алады. Ет тағамдары өте танымал: шницель, гуляш, құс еті, бұқтырылған ет. Балықтардан форель, сонымен қатар тұқы немесе шортан тұтынады. Словак тәттілеріне Рождество кезінде ұсынылатын штоллен, сүзбе кілегейі мен жидектері бар бал печеньесі, сондай-ақ ерекше жағдайларда дайындалған торттар жатады.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Словак фольклорының басты ерекшеліктерінің бірі - оның алуан түрлілігі. Словак фольклорында елдің әр аймағында ерекшеленетін көптеген жергілікті әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер бар. Мысалы, словак халқының кейбір аймақтарында музыка мен би, басқаларында қолөнер және халық өнері танымал. Словак фольклорының ең танымал бөліктерінің бірі - оның әндері мен билері. Словак халық әндері тек музыкалық шығарма ғана емес, сонымен бірге халықтың тарихын, мәдениетін, дәстүрін жеткізу және сақтау тәсілі. Словак фольклорында халықтың рухы мен көңіл-күйін көрсететін би де маңызды рөл атқарады.
Сонымен қатар, словак фольклоры әртүрлі салттар мен әдет-ғұрыптарға бай. Мысалы, христиандық және пұтқа табынушылық дәстүрлерімен байланысты халықтық мерекелер словак халқының өмірінде маңызды рөл атқарады. Елдің әртүрлі аймақтарында православиелік діни шерулер мен көпшілік мерекелер сияқты әдет-ғұрыптар әлі де сақталған.
Халық әндері дамыған әуезділігімен, ырғақтылығымен ерекшеленеді. әндер негізінен диатоникалық композицияға жатады. Музыкалық аспаптардың ішінде (ән мен бидің орындалуын сүйемелдейтін) фуяраны, қойшы сыбызғысын, гайданы (волынка) атап өтуге болады. Ең кең тараған билер: фришка (краковякқа ұқсас) және одземок (ерлер солосы).[10]
Қазақстандағы словактар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстанның словак диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 72 (1970 ж.),
- 59 (1979 ж.),
- 123 (1989 ж.),
- 48 (1999 ж.)
- 115 (2009) адам, көбінесе Жамбыл, Ақмола және Қарағанды облыстарында тұрады.[11]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 7 наурыз 2025.
- ↑ Словактар - Slováci. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Словактар. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 161. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 489-490. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Словактар. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Словактар. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Словактар қарапайым және бақытты халық. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 8 наурыз 2025.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 384. — ISBN 978-601-7472-88-7.
