Сербтер

Сербтер
серб. Срби / Srbi
Бүкіл халықтың саны
12 - 13 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Сербия	6,1 млн.
Босния және Герцеговина	1,5 млн.(1996)
Германия	241 400 (2013)
Хорватия	186 600
Черногория	178 100 (2011)
АҚШ	177 000 (2009)
Канада	56 900 (2006)
Словения	39 000 (2002)
Солтүстік Македония	35 900 (2002),
Тілдері
серб тілі
Діні
православие

Сербтер (серб. Срби / Srbi) — Оңтүстік славян тобына жататын ұлт. Сербтер Сербия мен Черногория мемлекетінің жергілікті халқы. Саны 6,1 миллион адам. Олар Босния және Герцеговинадағы екінші үлкен этникалық топты құрайды (1,5 миллион адам – 1996 ж.), Хорватияда (186,6 мың адам), Черногорияда (178,1 мың адам, 2011 ж.), Словенияда (39 мың адам, 2002 ж.), Сонымен қатар Македонияда (35,9 мың адам – 2002), Германияда (241,4 мың адам 2013 ж.), АҚШ (177 мың адам 2009 ж.), Канадада (56,9 мың адам – 2006) т.б. Жалпы саны 12 - 13 млн. адам.

Эндоэтнонимдері

Хорват тілінде – «Srbi»; македон тілінде – «Срби»; словен тілінде – «Srbi»; болгар тілінде – «Сърби»; поляк тілінде – «Serbowie»; чех тілінде - «Srbové»; словак тілінде - «Niemcy»; украин тілінде – «Серби»; белорус тілінде – «Сербы»; орыс тілінде – «Сербы»; албан тілінде – «Serbёt»; түрік тілінде – «Sırplar»; грек тілінде - «Σέρβοι»; румын тілінде - «Sârbi»; мажар тілінде – «Szorbok»; фин тілінде – «Serbit»; неміс тілінде – «Serben»; ағылшын тілінде – «Serbs»; голланд тілінде – «Sorben».

Тілі

Үндіеуропалық тілдер отбасының славян тобының оңтүстік славян кішкі тобына кіреді; тілдердің флективті түріне жатады. Сербияның (Воеводина, Косово, Метохия провинциялары) және Черногорияның ресми тілі; Босния және Герцеговина Республикасының ресми тілі (босния және хорват тілдерімен бірге). Серб тілінде сөйлейді. Серб тілінің жазуы кириллица графикасы негізінде жасалған.

Діні

Орталық Сербияда өткізілген (Косово мен Метохияны қоспағанда) санақ (2003) қорытындылары бойынша сербтердің көпшілігі православие (85%) дінін, сондай-ақ католик (5,5%), протестант (11%), мұсылман (3,2%) діндерін ұстанатыны анықталған.

Тарихы

Сербия аумағын қола дәуірде иллириялық фракиялық тайпалар, кейін кельт тайпалары мекендеді. 6-7 ғасырларда Сербия аумағында славяндар қоныстанған. 8-10 ғасырларда Сербия жерінде алғашқы князьдіктер (Рашка, Хум, т.б.) пайда болды.10 ғасырдың ортасында сербтердің алғашқы ipi мемлекеттік одағы (Серб князьдігі) құрылды. 11 ғасырдың басында Сербияны Византия жаулап алды. Князь Стефан Неманя (1170-96) тұсында бipтұтас серб мемлекеті қалыптасты. 1217 ж. Сербия корольдік болып жарияланды. 1459 ж. сербтер Осман сұлтандығына қарады. Патшалық Ресейдің, дипломатиялық қолдауына сүйенген серб халқы Осман сұлтандығын Сербияның автономиялық құқығын мойындауға мәжбүр етті. Дегенмен, Сербия жерінің оңтүстік бөлігі Осман сұлтандығының езгісінде, ал солтүстік бөлгі Австрия империясының құрамында қалды. Орыс-түрік соғыстарында Ресейдің жеңіске жетуі нәтижесінде Сербия Берлин конгресірнің (1878) шешімі бойынша толық тәуелсіздікке ие болды. Балкан соғысы (1912-13) нәтижесінде Сербия өз аумағын екі есеге жуық ұлғайтты. 1915 жылдың соңында Сербия аумағын австрия-герман және болгар әскерлері басып алды. 1918 ж. Сербия аумағы азат етілді. Сол жылы 1 желтоқсанда Белградта біртұтас серб, хорват және словен корольдігінің (1929 жылдан Югославия) құрылғандығы жарияланды.

1941 ж. Сербияны бүкіл Югославиямен бipге фашистік Германия жаулап алды. 1944 ж. Кеңес Армиясы Сербия аумағын толық азат етті. 1945 ж. Югославия Федеративтік Халық Республикасы (1963 ж. Югославия Социалистік Федеративтік Республикасы аталды) құрамына кірді. 1991 ж. Югославия одағы тарап, оның құрамындағы республикалар тәуелсіздігін жариялаған кезде сербия бірігіп, жаңа Югославия Одақтас Республикасын құрды. 2003 ж. 4 ақпанда Сербия және Черногория деп аталатын одаққа бірікті.

Кәсібі

20 ғасырдың басында сербтер ауылдық қауымдастықтарда өмір сүрді. Бұл өмір салты қазір де ауылдарда сақталған. Онда жиындар ұйымдастырып, онда әйелдер бөлігі тоқыма бұйымдарын тігумен айналысады. Серб әйелдері иіруді және тоқуды меңгерген, ауылдық жерде олар өз қолдарымен материал жасап, одан киім тіккен. Ертеде сербтер негізінен егіншілікпен – егіншілікпен (негізінен астық), бау-бақшамен (өрік өсіру ерекше орын алады), жүзім шаруашылығымен айналысты. Маңызды рөлді ірі қара мал шаруашылығы және шошқа шаруашылығы атқарды. Олар балық аулау және аңшылықпен де айналысқан.

Қолөнер айтарлықтай дамыды: Тоқу - сербтер арасындағы ең көне халық қолөнерінің бірі. Тоқымашылар кілем, дастархан, сүлгі, киім сияқты әдемі тоқылған бұйымдарды дәстүрлі техника мен өрнектерді пайдалана отырып жасайды.
Серб халқының халықтық қолөнерінің ішінде қыш бұйымдары да маңызды орын алады. Құмыралар кәстрөлдер, ыдыс-аяқтар, зергерлік бұйымдар және дәстүрлі қалыптау және күйдіру әдістерін қолдана отырып, ғажайып саз бұйымдарын жасайды.
Ағаш ою - сербтердің тағы бір маңызды халықтық қолөнері. Ағаш шеберлері өздерінің дағдылары мен таланттарын пайдалана отырып, ойыншықтар, зергерлік бұйымдар, жиһаздар және басқа да бұйымдар сияқты таңғажайып ағаш бұйымдарын жасайды.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Құрғақ қалау арқылы салынған тас үй

Тұрғын үй ғимараттарының түрлері аймаққа байланысты өзгереді. Орта ғасырлардағы серб тұрғын үйлерінің қарабайыр түрі жеркепелер мен жұпыны лашықтар болды. Жеркепелер земуницы деп аталды және жердің жоғарғы қабатынан қазылып, жоғарғы бөлігі тіректерден тұрды. Олар шымтезекпен жабылып, жерге себілді. Лашықтар (колиба) шатыр түрінде жасалған. Көлбеу қабырғалары сырықтар мен ұзын шыбықтардан жасалған. Олардың үстіне сабан, қабық және шым жабылған. Тұрғын үйдің диаметрі небәрі 2 метрдей болған. Оны түнеу үшін немесе ауа-райының қолайсыздығынан баспана ретінде пайдаланған.

Кейінгі ғимараттар келесідей болды:

• Ағаш үй;
• Рамалық үй;
• Тастан жасалған үй.

Тас үй

Кішкене ағаш үйлер брвнара деп аталды. Бұл бөренелерден жасалған бір бөлмелі ағаш үй. Үй аласа, төбесі де, іргетасы да болмаған. Қабырғаның ортасында немесе жанында тастармен қапталған ошақ болды. Брвнарлармен қатар саз балшықтан үйшіктер салынды. Тоқылған шыбықтардан жасалған қабырғалар саз қоспасымен қапталды. 19 ғасырдың ортасына қарай тұрғын үй кеңейіп, екінші бөлме пайда болды. Олар іргетас пен шатырды жасауға кірісті. Бастапқыда төбесі жұқа тақталармен жабылып, кейін олар плиткалық жабын жасай бастады. Көбінесе балшықтан жасалған жартылай кішкене бөрене үйлер салынды. Ол жас жұбайларды орналастыру және қонақтарды қабылдау үшін пайдаланылды. Негізгі бөлмеде олар тамақ әзірлеп, үй шаруасымен айналысып, демалды.

Рамалық ғимараттар да бір қабатты болды. Олар плетора деп аталды. Алдымен олар тұрғын үйдің периметрі бойынша тақталардан қорап салды. Содан кейін өрілген қабырғалар жасалды, оларға саз жағылды. Осыдан кейін өрім негізгі жақтауға қосылды. Шатыр тақталармен немесе сабанмен, кейінірек — жабынқышпен жабылды.

Кейінірек олар тастан және кірпіштен берік және сенімді үйлер жасай бастады. Алғашында құрғақ қалау кең тарады. Дөрекі тастарды бір-бірінің үстіне ешбір ерітіндісіз төсеген. Бір қабатты тұрғын үйдің сабанмен немесе тақтайшамен жабылған қарапайым төбесі болды. Сосын екі бөлмелі үйлер салып, жоғары қарай ұзартуға кірісті. Екі-үш қабатты үйлер пайда болды. Төменгі қабатта азық-түліктерді сақтайтын бөлмелер мен үй жануарларына арналған қоралар болды. Қазіргі заманғы үйлер тас пен кірпіштен салынған. Олар биік іргетасқа орнатылады. Ғимараттар террассалармен және верандалармен толықтырылған. Жаңа ғимараттардың төбелері биік, терезелері үлкен.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі киім киген жастар

Сербтердің ұлттық киімдері тұратын аймақтарға байланысты аздап ерекшеленеді. Сербияның әр аймағында костюмдердің дизайнында Мысалы, Воеводина костюмдері Орталық Сербия немесе Косово костюмдерінен ерекшеленуі мүмкін. Дегенмен, олардың барлығының ортақ қасиеттері бар.

Шалбар мен жейде мақтадан, зығырдан тігілген, кейбір аймақтарда шалбар жартылай жүннен тігілген матадан тігілген. Шалбар шеттері тізеге дейін салбырап тұратын әдемі кең және ұзын белбеумен байланған. Күртешелер, кафтандар жүн матадан тігілген. Қыста былғарыдан немесе матадан жасалған ұзын плащтар пайдаланды. Аяқ киім — бұл мокасин тәрізді былғары аяқ киім опанки болды.

Басына жеңіл жұмсақ матадан жасалған қалпақ киеді. Қыста олар аң терілерінен жасалған бас киімдермен ауыстырылады. Шағын жиектері бар ұқыпты киіз қалпақтары да жиі кездеседі. Әйелдердің ұлттық киімі өте әдемі. Ол түрлі-түстермен, бай кестемен және көптеген сәндік элементтермен назар аударады. Олар жұқа зығырдан тігілген кең, жеңіл туникалы блузкалар киді.

Серб халқының ұлттық киімдері жай ғана киім емес, бұл халықтың тарихының, дәстүрінің және болмысының символы. Костюмнің әрбір үлгісі, әрбір элементі өзінің сұлулығымен және бірегейлігімен қуантады.

Дәстүрлі тағамдары

Шаруа тағамдары қарапайым болды: нан мен сүт, сары май, көкөністер. Сондай-ақ, ауыл тұрғындары аңшылықпен айналысып, мал шаруашылығымен айналысқандықтан, ет рационында үнемі болған. Сербтер балықты сирек пісіреді.

Гибаница

Ауыл тұрғындары нан мен тоқаштарды көп жейді. Бұрын жүгері ұнынан жасалған торттар кең таралған, Қазір бидай ұны көбірек пайдаланылады. Сондай-ақ қара бидай, арпа, сұлы жармасымен араласады. Нан отқа, дөңгелек пісірме табаққа пісірілді.

Кейбір сербтер әлі күнге дейін кондитер өнімдерін өздері жасайды. Жалпы асханасы орыс асханасына ұқсайды: сорпа, жарма, сүт өнімдері, картоп, ақ қырыққабат бар. Жасыл бұршақтан көптеген тағамдар дайындалады. Сүт ірімшік, қаймақ майлы кілегей жасау үшін қолданылады. Серб асханасына Түркияның жақындығы қатты әсер етті. Кафелер мен мейрамханаларда кәуап, люляк-кебаб, барбекю еті сияқты тағамдар ұсынылады. Кондитер дүкендерінен баклава, тәтті тоқаш, француз десерттерін кездестіруге болады.

Сусындар негізінен жеміс шырындары. Ауылда щәмшат, қайың шырындарын жасайды. Алхоры мен жүзімнен дәмді десерт шараптары, ракия деп аталатын жеміс арақтары жасалады. Үйдегі сусын зауыттық сусыннан күштірек - ол 60 градусқа дейін болуы мүмкін. Рақия дайындау үшін алмұрт, айва, алма, жусан қолданылады.

Фольклоры

Кернейшілер фестивалі

Серб фольклорының ең танымал аспектілерінің бірі - «Песма о Кралевичу Марку» және «Песма о Старом Вудиславу» сияқты эпикалық поэмалар. Бұл өлеңдер серб жауынгерлерінің ерлік істері мен шытырман оқиғаларын баяндап, халықтың қарсылық пен ерлік рухын көрсетеді.

Серб халық әндері елдің фольклорында маңызды орын алады. Олар серб халқының өмірінің әртүрлі аспектілерін береді: махаббат, қайғы, қуаныш, бостандық үшін күрес. Бұл әндер көбінесе тойларда, мерекелерде және басқа да ерекше жағдайларда орындалады. Коло (шеңбер биі) және косач (орамал биі) сияқты дәстүрлі серб билері серб фольклорының ажырамас бөлігі болып табылады.

Серб халқының ертегілері мен аңыздары сиқырға, ғажайыптарға және даналық сабақтарына толы. Олар серб халқының қиял әлемі мен наным-сенімдерін көрсететін кейіпкерлер, сиқыршылар, рухтар және басқа да табиғаттан тыс тіршілік иелері туралы әңгімелейді.

Қазақстандағы сербтер

Қазақстандағы серб диаспорасы санының жалпы динамикасы төмендегідей:

• 92 (1970 ж.),
• 93 (1979 ж.),
• 179 (1989 ж.),
• 1 (1999 ж.)
• 3 (2015 ж.) адам.

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Serbs