Карелдер
| карьяла | |
| Карелдер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
60 800 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Карелдер (өздік атауы – карьяла) – Ресей Федерациясы құрамына кіретін Карелия Республикасында тұратын фин-угор халқы. Сондай-ақ, халық өкілдерінің бір бөлігі көршілес Ленинград, Тверь және Мурманскі облыстарына қоныстанған. Жалпы саны 60,8 мың адам. (2010, халық санағы).[1]
Таралуы және халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2010 жылғы санақ бойынша карельдердің саны: Карель Республикасында – 45 570 (74,9%), Тверь облысында - 7 394, Санкт-Петербургте – 1 396, Мурманск облысында - 1 376, Ленинград облысында – 1345 адам тұрады. Сондай-ақ Мәскеуде тұратын 385 адам және Новгород облысында 183 адам өздерін карел ұлтының өкіліміз деп санайды. Жалпы алғанда, Ресей Федерациясында кем дегенде 60 мың карел халқы тұрады. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 32 422.
Карелдердің едәуір бөлігі Финляндияда тұрады, бірақ бұл елде олардың санын сенімді түрде анықтау мүмкін емес, өйткені Финляндиядағы карелдер фин ұлтының бөлігі болып саналады. Дегенмен, Финляндияда 25 мыңға жуық адам карел тілін еркін түсінсе, 5 мыңға жуық адам сөйлейді.
Карелдер басқа елдерде де кездеседі: Украинада – 1,5 мыңға жуық адам, Қазақстанда кемінде 700 адам, Беларусьте 500-ден астам адам, Эстонияда 400-ге жуық және [2]да 400-ге жуық адам қонстанған.[3]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тілі - карель тілі, Финн-угор тілдері шоғырының финн тобына жатады. Карель тілі үш диалектіге (карель, ливвик немесе людик) бөлінеді. Карел тілінің солтүстік диалектісі (карел тілі) фин тіліне өте ұқсас деп саналады. Оңтүстік диалекті Ливвик – вепс тіліне жақын. Қазіргі карелиялықтар латын тілінде жазады. Дегенмен, ең көне құжат орыс әріптерімен жазылған. Археологтар 1963 жылы Новгородта Карел тілінде 13 ғасырға жататын қайың қабығы туралы құжат тапты.
1989 жылы Карелия билігі ресми түрде карел алфавитін (ливвик диалектісі) бекітті. Қазір республика Ресей құрамындағы титулды халықтың тілі мемлекеттік мәртебеге ие болмаған жалғыз бұрынғы Кеңестік автономия болып табылады. Бұл мәртебе туралы мәселе 1991 жылдан бері облыста өтіп жатқан карелиялықтардың әрбір съезінде көтеріледі.[4]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бастапқыда карелдер пұтқа табынушы болды. Алайда, Карел халқын 1227 жылы Александр Невскийдің әкесі Ярослав Всеволодович шомылдыру рәсімінен өткізді. Новгород князі өз аумағымен көршілес жерлерде пұтқа табынушылардың өмір сүруіне жол бермеді.
Жергілікті халықтың көпшілігі православие дінін ұстанады. Ғалымдар тіпті карелдердің православие дінін қабылдаған жерін анықтады: бұл Ладога көлінің жағасындағы Куркиёки ауылы.[5]
Сырт келбеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сыртқы жағынан олар орыстарға ұқсайды, алайда, Онега мен ақ көлдер арасында тараған Балтық-фин этникалық тобы ұлттың қалыптасуына әсер еткендіктен карелдердің айқын еуропалық ерекшеліктері бар. Сондықтан карелиялықтардың орыс, фин және еуропалық бет-әлпет ерекшеліктеріне ие.
Қазіргі карелдер:
- биік бойлы;
- жіңішке және әдемі дене бітімі;
- тұрақты бет ерекшеліктері бар жоғары маңдайлы;
- ашық қоңыр немесе қоңыр шашты;
- ашық (көк немесе сұр) көзді.[6]
Этногенезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Карелдердің шығу тегі (этногенезі) мәселесін әлі толық шешілген деп санауға болмайды. Карель этнонимімен біріккен тайпалар өмір сүрген және қазіргі карелдіктердің ата-бабалары қалыптасқан этникалық аймақтың өзегі Ладога көлінің солтүстік және солтүстік-батыс жағалауы болғаны жалпы қабылданған. Ежелгі карелдіктер XI—XII ғасырларда жергілікті, батыс фин халқының және оңтүстік-шығыс Ладога аймағынан келгендердің негізінде қалыптасқан деген кең таралған көзқарас бар.
Соңғы кездері Карелияның оңтүстігінде және Финляндияның оңтүстік-шығысында 1 мыңжылдықтың бірінші жартысында ежелгі карелдердің ерте кезде қалыптасқаны туралы гипотеза алға тартылды. Тарихи, археологиялық, фольклорлық және лингвистикалық деректер Корела XII ғасырда белгілі материалдық мәдениеті және бай фольклорлық-эпостық дәстүрі бар тәуелсіз ұлттық (этникалық) қауымдастық ретінде әрекет еткенін көрсетеді.[7]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Карель халқының ұйысуы 12 – 15 ғасырларда Ресей империясының аумағында жүрді.
Орта ғасырларда Швеция мен Ресей арасында, содан кейін Ұлы Новгород, Ұлы Мәскеу Герцогтігі, орыс патшалығы арасында карелдер мекендейтін аумақты бақылау үшін ұзаққа созылған соғыстар болды. Орыс-швед соғыстарының нәтижесінде шекаралар өзгеріп, Карел жерінің бір бөлігі Швецияның құрамына кірді. 1583 жылғы Плюсский бітімінен және 1617 жылғы Столбовский бейбіт келісімінен кейін Ладога көлінің айналасындағы жерлер мен Неваның сағасы Швецияға кетті, жергілікті православиелік карел халқы Тверь маңына көшуге мәжбүр болды. Нәтижесінде карелдердің қоныстану аймағы үш бөлек аймаққа бөлінді: ең үлкені Тверь жерінде, екіншісі — Карел уезінде, үшіншісі-Швецияға өткен аумақта.
1920 жылы 8 маусымда Олонец және Архангельск губернияларының Карел елді мекендерінен ВЦИК декретімен Карелия еңбек коммунасы құрылды, оның мұрагері қазіргі уақытта Карелия Республикасы болып табылады. 1937 жылы 8 шілдеде БКП(б) ОК Саяси Бюросының шешімімен Калинин облысы аудандарының құрамында карелдер қоныстанған Карел ұлттық округі құрылды. 1990 жылы 9 тамызда КАКСР Жоғарғы Кеңесі Карел АССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.[8]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
19-20 ғасырдың басындағы дәстүрлі егіншіліктің негізі үш танапқа негізделген егіншілік болды. Мал шаруашылығы, соның ішінде бұғы шаруашылығы (Карелияның солтүстігінде) қосалқы маңызға ие болды. Бірқатар салаларда маңызды рөлді аңшылық және балық аулау және орман шаруашылығы өнеркәсіптері атқарды: ағаш кесу және өңдеу, шайыр өндіру. Қолөнердің ең дамыған түрлері: темір балқыту және өңдеу, зергерлік бұйымдар жасау, тоқымашылық, кесте тігу, алтын кесте және інжу-маржанды кестелеу, тоқу, сабан тоқу, ағаш ою және кескіндеме.
XVIII ғасырдан бастап жалдамалы жұмысқа тұру айтарлықтай ауқымға ие болды. Солтүстік Карелияда 1830 жылдардан бастап Финляндияның шекаралас аудандарымен сауда-саттық жолға қойылды. Қазіргі уақытта карелдердің едәуір бөлігі әртүрлі салаларда (ағаш өңдеу және целлюлоза-қағаз, машина жасау) және орман шаруашылығында жұмыс істейді. Ауылда тіршілікті қамтамасыз етудің негізі - ауыл шаруашылығы өндірісі, негізінен сүт бағытындағы мал шаруашылығы болып қала береді. Жаңа сала - аң терісі шаруашылығы құрылды.[9]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХХ-ғасырдың басына дейін бірқатар аудандарда 3-4 ұрпақтан тұратын үлкен отбасы (40 адамға дейін) өмір сүрді, олар ортақ меншік пен ұжымдық еңбекпен сипатталды. Барлық ағайындылардың мұрагерлік құқығы бірдей болды. Қазіргі карелдік отбасының негізгі формасы екі немесе үш ұрпақтан тұратын шағын отбасы, қалаларда әдетте ата-аналар мен бір баладан, ауылдарда - ата-аналар мен 2-3 баладан тұрады. Карелдер мен орыстар немесе белорустар арасындағы ұлтаралық неке, әсіресе 1940 жылдардың ортасынан бастап кең етек алды.
Елді-мекендері өзен немесе көл жағалауларында қоныстанған. Елді мекендердің формалары (үйлердің қасбеттерінің орналасуы, бағыты бойынша) негізінен үш нұсқада: тәртіпсіз орналасқан, жағалау-қатарда орналасқан (XVI—XVII ғасырлардан бастап) және көшелерде орналасқан (XIX ғасырдан бастап). Карел тұрғын үйлері солтүстік ресейлік тұрғын үйге жақын, ағаш үйінің айтарлықтай биіктігі және отбасына арналған тұрғын үй мен бір шатырдың астындағы малға арналған ғимараттардың үйлесімі. Үйлер ою-өрнекпен, тақтайшалармен, сәндік балкондармен безендірілген. Тұрғын үйлері, қора-қопсысы биік іргетасқа ағаштан қаланып тұрғызылады.
Дәстүрлі киімдері финн, славян халықтары киім үлгісіне ұқсас.
Әйелдер киімі кешенінің негізі: әртүрлі жейде, сарафан (XVI ғ.), белдемшелі күртеше, орамал.
Ерлер киімі қиғаш жағасы бар көйлек пен тар қадамды шалбардан тұрды. Ладога аймағында тігіссіз белдемшенің көне түрі (хурстут) болған, ал олонец карелдері арасында белдемше кешені болған.
Солтүстік карелдіктерге арқа жағы кесілген әйелдер көйлегі, басы имек аяқ киім, ал карелдіктердің барлық топтары үшін - ерлердің мойын орамалдары, тоқылған белдіктер тән. Қайың қабығынан, былғарыдан, үлбірден, киізден жасалған аяқ киім бар.
Дәстүрлі тағамында көл балығы (тұздалған, кептірілген), өсімдік және жануарлар өнімдері, орман өнімдері басым болды. Сүйікті тағамы - Карелияның солтүстігінде - ұнмен, оңтүстігінде - картоп пен інжу арпасымен жаңа піскен балық сорпасы. Бәліштердің бірнеше түрі - жексенбілік және мерекелік дастарханның дәстүрлі тағамдары. Ежелгі тағам - сұлы құймақтары. Олар солтүстікте және орталық Карелияда қышқыл нан пісірді. Сусындар - шай, солтүстікте кофе, бұрын - репа квасы.
Қазіргі уақытта карелдер диета сатып алынған өнімдермен қамтылған. Олар ұн және жарма өнімдерін дайындауды жалғастыруда: пирогтар, калитка, сочни, жарма ботқалары және көптеген балық тағамдары. Жидектер мен саңырауқұлақтарды жинау дәстүрі сақталған.
Фольклордан бай ауыз әдебиеті сақталған. Карельдердің “Калевала” эпосы, басқа да тарихи жырлары елін қорғаған батырларына арналған. Прозалық фольклор - аңыздар, эпостармен берілген. Ертегілерінде-жануарлар туралы ертегілер, тұрмыстық ертегілер бар. Халық хореографиясы көптеген ойындар мен билермен ұсынылған: квадрил, ристу-кондра, крууга, пайккакис, пирилейики, шинка, шулилуикка, хумахус және т.б.[10]
Қазақстандағы карельдер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алғашқы легі 1930 ж. қуғын-сүргін кезінде, екінші толқыны соғыс жылдары Қазақстанға жер ауып келген. Қазақстандағы карельдердің саны - 518 адам (2009).[11]
Танымал тұлғалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Леонид Александрович Комаров - әйгілі хоккейші;[12]
- Евгения Владимировна Медведева-Арбузова – Олимпиада ойындарының қатысушысы;[13]
- Федор Михайлович Терентьев – шаңғы спортының шебері;[14]
- Яакко Ругоев - белгілі карел жазушысы, ақын;[15]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5671632?ysclid=lsde56ipw9419976550
- ↑ Латвия
- ↑ https://nazaccent.ru/nations/karel/
- ↑ https://fedpress.ru/article/3230131
- ↑ https://experience.tripster.ru/articles/karely-istoriya-tradicii-i-obychai-naroda/
- ↑ https://travelask.ru/articles/karely-narod-s-bogatymi-traditsiyami-i-otkrytoy-dushoy?ysclid=lsdel51smh784954456
- ↑ https://vedlozero.ru/karelia/karely-i-karelskij-yazyk/about#:~:text=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8B%20%E2%80%94%20%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%20%D0%B8%D0%B7%20%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85,%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%20%D0%BD%D0%B0%20%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%8F
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/230
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KARL
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 197-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ https://musculat.ru/workout-at-home/leonid-komarov-samyi-izvestnyi-russkii-finn-v-hokkee-leo-komarov/
- ↑ http://www.flgr.ru/flgr/legends/1951.html
- ↑ https://www.sports.ru/tribuna/blogs/spotforsport/2931884.html?ysclid=lseeyup3pf678314476
- ↑ https://wiki-karelia.ru/articles/lyudi/iaakko-rugoev/?ysclid=lsefps9exh742169658