Карелдер

Карелдер(өздік атауы – карьяла) – халық. Ресей Федерациясы құрамына кіретін Карель Республикасында (79 мың), ішінара Калинин, Тверь облыстарында (23,2) тұрады. Карельдердің қазіргі жалпы саны 131 мың адам (1992).

Тілі

Финн-угор тілдері шоғырының финн тобына жатады. Карель тілі Ресейдің Карелия Республикасы мен Тверь, Ленинград, Мурманск облысытарына тараған. Ол Финляндияда да қолданылады. ТМД-да Карель тілінде 92 мың,Финляндияда 40 мыңға жуық адам сөйлейді. Ауыз әдебиетінің мұралары Карель тілінде мол сақталған. Көне жазба ескерткіштерінен 13 ғасырға тән қысқа әдеби үзінділер мен 16 – 17 ғасырларда жазылған аздаған аударма мәтіндер сақталған. Әдеби ескерткіштерінің елеулілері 19 ғасырда жазылған. Карель тіліндегі әдебиетке дүние жүзіне әйгілі “Калевала” эпосы жатады. Карель тілі үш диалектіге (карель, ливвик немесе олонец, людик) бөлінеді. Морфологиялық құрылымы жағынан, негізінен, жалғамалы тіл, сонымен қатар онда флексия тәсілі де бар. Фонетикасына үндестік заңы тән. Карель тілінің грамматикасы құрылысы мен лексикасы финн тіліне өте жақын.

Діні

Христиан дінінің православие тармағын ұстанады.

Тарихы

Карельдер. 1928 ж.

Карель халқының ұйысуы 12 – 15 ғасырларда Ресей империясының аумағында жүрді. Орта ғасырларда Швеция мен Ресей арасында, содан кейін Ұлы Новгород, Ұлы Мәскеу Герцогтігі, орыс патшалығы арасында карелдер мекендейтін аумақты бақылау үшін ұзаққа созылған соғыстар болды. Орыс-швед соғыстарының нәтижесінде шекаралар өзгеріп, Карел жерінің бір бөлігі Швецияның құрамына кірді. 1583 жылғы Плюсский бітімінен және 1617 жылғы Столбовский бейбіт келісімінен кейін Ладога көлінің айналасындағы жерлер мен Неваның сағасы Швецияға кетті, жергілікті православиелік карел халқы Тверь маңына көшуге мәжбүр болды. Нәтижесінде карелдердің қоныстану аймағы үш бөлек аймаққа бөлінді: ең үлкені Тверь жерінде, екіншісі — Карел уезінде, үшіншісі-Швецияға өткен аумақта.
1920 жылы 8 маусымда Олонец және Архангельск губернияларының Карел елді мекендерінен ВЦИК декретімен Карелия еңбек коммунасы құрылды, оның мұрагері қазіргі уақытта Карелия Республикасы болып табылады. 1937 жылы 8 шілдеде БКП(б) ОК Саяси Бюросының шешімімен Калинин облысы аудандарының құрамында карелдер қоныстанған Карел ұлттық округі құрылды. 1990 жылы 9 тамызда КАКСР Жоғарғы Кеңесі Карел АССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады.

Кәсібі

Ерте заманнан егін шарушылығымен айналысты. Қосалқы кәсібі мал шарушылығы, орман шарушылығы, балық аулау, аңшылық. Темір ұсталығы ерекше дамыған. Мал шаруашылығымен, терісі бағалы аң өсірумен де айналысады. Тұрғын үйлері, қора-қопсысы биік іргетасқа ағаштан қаланып тұрғызылады. Үйлері, көбінесе, екі қабатты, есік-терезесі ою-өрнекпен безендіріледі.

Карел кестелері

Мәдениеті

Бай ауыз әдебиеті сақталған. Карельдердің “Калевала” эпосы, басқа да тарихи жырлары елін қорғаған батырларына арналған. Прозалық фольклор - аңыздар, эпостармен берілген. Ертегілерінде-жануарлар туралы ертегілер, тұрмыстық ертегілер бар. Халық хореографиясы көптеген ойындар мен билермен ұсынылған: квадрил, ристу-кондра, крууга, пайккакис, пирилейики, шинка, шулилуикка, хумахус және т.б.
Ұлттық киімі финн, славян халықтары киім үлгісіне ұқсас.
Дәстүрлі карелдік тағам - балық сорпасы, қышқыл қамырдан пісірілген нан. Тамақтануда сүт өнімдері маңызды орын алды. Сусындардың ішінде жидек-жеміс сусындарына басымдық берілді.

Қазақстандағы карельдер

Алғашқы легі 1930 ж. қуғын-сүргін кезінде, екінші толқыны соғыс жылдары Қазақстанға жер ауып келген. Қазақстандағы карельдердің саны - 518 адам (2009).