Бесермяндар
| бесерман, бисермән | |
| Бесермян | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2 036 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Бесермяндар — Ресейдегі шағын фин-угор халқы. Олар орыстар, татарлар және удмурттардың арасында тұрады. Халық саны 2,2 мың адам. (2010, халық санағы). Негізінен Ұдмұртияның солтүстік-батысында тұрады.[1]
Автоэтнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«Бесермян» атауында түрік түбірі бар және аудармада «бөтен», «жат жерлік» дегенді білдіреді. Бір нұсқаға сәйкес, бұл сөз «мұсылман» деп аударылған және оны ежелгі бесермяндар көршілері, түріктерден қабылдаған болуы мүмкін.
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XIII—XV ғасырдағы орыс шежірелік дереккөздері Еділ бойындағы және Кама өзендерінің төменгі ағысындағы бесермян деп аталатын халықты тіркейді, XVII ғасырдағы жазбаша құжаттар Чепцы өзендерінің бассейніндегі бесермяндарды көрсетіп, оларды жиі "чуваш" деп атайды, кейінірек бесермян этнонимі оларға бекітіледі. Қазіргі заманғы тарихи-этнографиялық жазбалар далалық дереккөздерді ескере отырып, бесермяндардың күшті және тұрақты түркі ықпалын бастан өткерген оңтүстік ұдмұрттардың тобы екенін болжайды.[2]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халық Орал тілдері отбасының фин-угор тобына жататын удмурт тілінің ерекше диалектісінде сөйлейді. Морфологиялық жағынан диалект удмурт тілінің солтүстік диалектілеріне ұқсас, фонетикалық жағынан оңтүстікке жақын. Орыс және татар тілдері кең таралған.[3]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1740 жылы 11 қыркүйекте басқа ұлттарды жаппай шомылдыру рәсімінен өткізу туралы Император жарлығы шықты. Жарлықта христиан дінін қабылдағандарға үш жыл бойы салық төлеуде және әскерге шақыру міндеттерін өтеуде жеңілдіктер берілуін бұйырды. Осылайша, Глазов ауданындағы Бесермяндардың едәуір бөлігі православие дінін қабылдады.
Православие дінін қабылдамаған, мұсылман дінін қабылдаған бесермяндар татарлар деп атала бастады.[4]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бесермяндар Ұдмыртияның солтүстік-батысында 41 ауылда жинақы түрде қоныстанған, олардың 10-ын моноұлттық деп атауға болады. Ұдмұрт Республикасының солтүстік-батысында Чепца өзенінің алабында (Вятканың бір саласы) Юкаменск, Глазов, Балезинск, Ярск аудандары шегінде, сондай-ақ Киров облысының Слободск ауданында қоныстанған.
1897 жылғы санақ бойынша Ресейде 10 800 бесермиялықтар тұрды; 1926 жылы олардың саны 10 000, ал 2002 жылы небәрі 3 100 адам болған. Бесермяндар санының мұндай айтарлықтай төмендеуі 1930 жылдардан бастап Кеңес Одағы ыдырағанға дейін олардың ұдмұрттарға жатқызылуына байланысты болды. Бұл ұлт олардың төлқұжаттарында және Бүкілодақтық халық санағы кезінде көрсетілген. Тек 1992 жылы Ұдмұрт Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Бесермян халқының тарихи атауын қалпына келтіру туралы шешім қабылдады. 2010 жылғы халық санағы бойынша әлемде осы этникалық топтың 2101 өкілі тұрады. 2020 жылғы халық санағы бойынша олардың саны 2036 адам болды.[5]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тарихшылар Бесермяндар түркілердің күшті және тұрақты ықпалын бастан өткерген оңтүстік ұдмырттар екенін айтады. Еділ Бұлғариясында Оңтүстік ұдмырт халқының бір бөлігі ислам дінін қабылдады. Олардың пікірінше, оңтүстік ұдмырттардың бір бөлігі өздерін ұдмырттар деп санауды тоқтатып, жеке этносқа айналды. Моңғол-татарлардың шапқыншылығы кезінде олар Чепца өзенінің алабына қоныс аударуға мәжбүр болды. Содан бері олар солтүстік ұдмырттармен жақын көрші болды, бірақ олардың диалектісін толығымен сақтап қалды.
Кеңес Одағында бесермяндар жеке ұлт ретінде анықталмады және ұдмырттарға жатқызылды. Осылайша, «ұдмырт» ұлты Бесермяндардың төлқұжаттарында және басқа құжаттарында көрсетілген. Осыған қарамастан, олар өздерінің дәстүрлері мен мәдениетін барынша сақтап қалды.
1992 жылы маусымда Ұдмұрт Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Президиумы «Бесермян халқының тарихи атауын қалпына келтіру туралы» қаулы қабылдады.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі дәстүрлі кәсібі егіншілік болды. Қара бидай, сұлы, арпа, кендір және көкөністер (шалқан, сәбіз, қырыққабат, рутабага) өсірілді. Зығырдан үйден жасалған кенептер дайындалып, төсеніш тоқылған. Май кендір мен зығыр тұқымынан алынды.
Бесермяндар мал шаруашылығын кеңінен дамытқан. Олар азық-түлікті, киім-кешек пен тұрмыстық заттарды өндіруге арналған шикізатты, тыңайтқышты қамтамасыз етті. Терілерінен аяқ киімге былғары жасап, оны өздері тіккен. Шикі тері аттың қамытыны жасау үшін пайдаланылды. Жүннен киіз етік иіріп, жіп иіріп, сосын қолғап, шұлық, мата тоқыған. Сүйектер мен мүйіздерден түрлі қолөнер бұйымдары жасалды: тарақ, түйме, тұтқа, қасық.
Ара шаруашылығы, аңшылық және балық аулау шаруашылықтары болды. Бесермяндар ағаштан тұрғын үй, тұрмыстық ыдыс, құрал-сайман жасады. Қайың қабығынан аяқ киім жасап, себеттер тоқылған. Саздан құмыра, тостаған, құмыра жасалған. Ежелгі уақыттан бері бесермяндар батпақты рудадан металл алуды және орақ, балталарды, пышақтарды, аңшылық пен балық аулауға арналған бұйымдарды, сондай-ақ ұстаханаларда әйелдер зергерлік бұйымдарын жасауды үйренді.[7]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін ауылдық бесермянның негізгі әлеуметтік институты көршілер қауымдастығы болды. ХХ ғасырдың бірінші ширегіне дейін Бесермяндардың шағын отбасымен бірге үлкен, бөлінбеген отбасылары болған.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Бесермян елді мекендері өзендердің жанындағы төбелерде орналасқан. Тұрғын үйлері - төбесі шатырланған, ағаштан жасалған үйшік. Кіреберісі жаңбыр мен қардан қорғау үшін жабық болды. Қақпалар оюлармен, ал терезе жақтаулары оюланған тақтайшалармен безендірілген. Барлық тұрмыстық заттар (дастархан, перде, төсек) ұлттық ою-өрнекпен безендірілген. Аулада ыдыс-аяқты сақтау үшін екі қабатты сарайлар салынды. Бірінші қабатта азық-түлік пен ас үй керек-жарақтары, ал екінші қабатта киім-кешек сақталған. Жазда сарай ұйықтайтын орын ретінде қызмет етті. Аулада мал ауласы мен шаруашылық ғимараттары жабдықталды.
Дәстүрлі киімдері.
Дәстүрлі бесермян әйелдер костюмінің негізі төс және жең кестелерімен, аппликациясымен, өрімімен және етегінде кең иіріммен безендірілген туника тәрізді кенеп көйлек (дерем) болып табылады. Кестеде қызыл, көк, қызғылт сары түстер басым болды, жасыл және сары түстермен қиылысады. Олар алжапқышы жоқ (тек егде жастағы әйелдер киді) тобыққа дейін кең шалбар киді. Сырт киімі халат түрінде, кеуде, мойын және иық әшекейлері моншақтардан және тиындардан жасалған.
Қыздардың бас киімі - каури қабығымен, тиындармен, моншақтармен безендірілген кішкентай үшкір қалпақ. Әйелдер бас киімі: жұқа ақ кенептен жасалған орамал, тиындармен және моншақтармен безендірілген дулыға тәрізді қалпақ.
Үстіне атлас немесе кашемир шарфы киіледі. Бесермян әйелдер киімінде чуваш элементтері ерекше көзге түседі.
Ерлер костюмі түрлі-түсті матадан тігілген орыс және удмурт киімдерімен көп ұқсастықтары болды. Бесермяндардың ұлттық киімінің ең танымал элементтерінің бірі - көйлек. Көйлек костюмнің негізгі бөлігі болып табылады және әдетте зығыр немесе мақта матадан жасалған ұзын және бос киім. Оны кестемен, ұлттық нақышпен, геометриялық өрнектермен безендіреді.
Бесермяндардың ұлттық киімдерінің ең танымал белгілері - ашық түстер және әдемі өрнектер, бұл халықтың тарихы мен мәдениетінің қайталанбас көрінісі болып табылады.[8]
Дәстүрлі тағамдары. Дәстүрлі халықтың тағамы нан өнімдерінен тұрады: пирогтар, ірімшіктер, тұшпара, шанги, сорпалар және тұшпара қосылған ботқалар. Етті тек мереке күндері жеу әдетке айналған, ал шошқа етіне тыйым салынған. Сондықтан дәстүрлі түрде ет тағамдары жылқы мен құс етінен дайындалған.
Бесермян мәдениетіндегі сары май жоғары мәртебеге ие, нан мен ботқа сияқты салттық тағамдарға қосылады. Май көктемгі-жазғы циклдің рәсімдерінде, үйлену және босану рәсімдерінде, негізгі тағам ретінде кездеседі. Заманауи тағамдарда сары май ерекше өнім ретінде қарастырылады. Май мен сары май тәуелсіз тағам ретінде, нанмен, балмен, ботқалардың, сүт сорпаларының және ұннан жасалған желенің бөлігі ретінде қолданылады.[9]
Сонымен қатар, Бесермянс асханасы қоршаған табиғатпен тығыз байланысты. Олар ежелден аңшылықпен, балық аулаумен және терімшілікпен айналысқан, бұл олардың аспаздық дәстүрлерінен көрінеді. Мысалы, балық тағамдары олардың мәдениетінің маңызды бөлігін білдіреді - олар тағамдарға ерекше дәм мен хош иіс беретін жергілікті көлдердің жаңа піскен балықтарын пайдаланады.
Курлой - жылқы шұжығы, бесермяндардың сүйікті деликатесі. Ұдмырттарға қарағанда жылқы етін жеу бесермяндар арасында кең тараған. Курлой әдетте қарашаның аяғында-желтоқсанның басында дайындалады. Қыста оны көктемге дейін үйдің шатырына іліп қояды.[10]
Фольклоры Бесермяндар фольклордың ең көзге түсетін элементтерінің бірі – халық әндері мен билері. Бесермяндардың халық әндері олардың күнделікті өмірін, қиындықтары мен қуаныштарын, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Олар ауызша беріледі және өзіндік ерекше әуендері мен ырғақтары бар. Көбінесе халық әндері орындаушылардың көңіл-күйін, эмоциясын беретін дәстүрлі билермен сүйемелденеді.
Бесермян фольклорында осы халықтың дәстүрі мен мифологиясын жеткізетін көптеген аңыздар мен әңгімелер бар. Әйгілі аңыздарының бірі - Бесермяндардың шығу тегі туралы аңыз. Бұл аңыз бесермяндардың жері мен халқын бақылайтын қамқоршы рух туралы айтады. Бесермян фольклорында дәстүрлі ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар да бар. Мысалы, орманның туған күнін немесе Купала мерекесін тойлауға байланысты салт-дәстүрлер терең символдық мағынаға ие және табиғат пен рухани әлемге табынумен байланысты.
Бесермян фольклорының ерекшеліктерінің бірі - оның өнер мен әдебиетке күшті әсері. Көптеген атақты Бесермян жазушылары мен ақындары өз халқының фольклорынан шабыт алып, оның мотивтерін, нышандары мен сюжеттерін өз шығармаларында пайдаланады. Бұл Бесермян мәдениетінің байлығы мен бірегейлігін сақтауға және жеткізуге көмектеседі және оған назар аударады.[11]
Бесермяндардың қазіргі жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХХ ғасырдың 90 - жылдарының басында бесермян ұлттық қозғалысының қалыптасуына ықпал еткен ішкі алғышарттар (этникалық өзіндік сананың өсуі) және сыртқы жағдайлар ықпал етті. 1990 жылы «Бесермян проблемасы» ғылыми және практикалық тұрғыдан алғаш рет қойылды. РСФСР КП Удмурт Республикалық Комитеті Бюросының шешімімен Бесермян халқының мәселелерін зерттеу үшін арнайы комиссия құрылды. 1992 жылы "бесермян халқының тарихи атауын қалпына келтіру туралы"қаулы қабылданды. 2000 жылы бесермяндар Ресейдің байырғы халықтарының бірыңғай тізіміне енгізілді. Бесермяндарды жан-жақты зерттеудің ғылыми бағдарламасы жасалды. 1995 жылы Бесермян тұрғындарына этностатистикалық сауалнама жүргізіліп, оның нәтижесінде бесермяндардың 64% өз ұлтын қалпына келтіргісі келетіні анықталды. Осылайша, ұзақ жылдардан кейін ұмытылған бесермяндықтар этникалық топ ретінде Ресей картасына қайта оралды.[12]
Бесермяндар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан бірегей мәдениеті мен дәстүрлерін сақтауда. Олар халықтық мерекелер, фестивальдар мен көрмелер сияқты әртүрлі мәдени және қоғамдық іс-шараларға белсенді қатысуда.
Алайда, бесермяндар қазіргі жағдайы басқа кішкентай халықтар сияқты, өз тілі мен мәдениетін сақтау проблемаларына тап болуда. Жаһандану мен стандарттау басым қазіргі әлемде ұлттық азшылықтардың бірегейлігі мен өзіндік ерекшеліктерін сақтау мәселесіне тап болуда. Жаһандану мен стандарттау үстемдік құрған қазіргі заманда ұлттық азшылықтардың бірегейлігі мен өзіндік ерекшелігін сақтау – күрделі мәселе болып отыр.
Алайда, осы қиындықтарға қарамастан, бесермяндар өздерінің болмысын сақтау үшін күресті жалғастыруда. Олар өз тілін, мәдениеті мен дәстүрін сақтап және дамыту үшін белсенді жұмыс істеуде, сонымен қатар өз аймақтарының қоғамдық және саяси өміріне қатысуда.[13]
Танымал бесермяндар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олардың саны аз болғандықтан, әлемге әйгілі бесермяндар туралы әлі белгісіз.
Олардың ішіндегі ең танымалы, халықтың мәдени мұрасының қамқоршысы Тамара Новоструева.
Ол бесермян мәдениеті мұражайларының негізін қалаушы, Тамара Новоструева қарапайым ұстаз болғанымен, өз халқының мәдениетін сақтау жолында көп еңбек сіңірді.
Бейнетаспалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- https://yandex.kz/video/preview/2222010804184429231 Редкие люди - Бесермяне / 2013 /
- https://yandex.kz/video/preview/4441126857548484521 Кто такие бесермяне?
- https://yandex.kz/video/preview/16354752669983122383 Малый народ бесермяне | Редкие люди
- https://yandex.kz/video/preview/16681280496263786789 Бесермяне | 15 выпуск
- https://yandex.kz/video/preview/9038543847635437104 Бесермяне. Культура, традиции, обычаи
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2802239?ysclid=lthbizv5wh518937221
- ↑ Народы России. Бесермяне https://russia-armenia.info/node/11232
- ↑ Бесермяне — народ, поющий крезь https://travelask.ru/articles/besermyane-narod-poyuschiy-krez?ysclid=lthbjqcjf7526884943
- ↑ Таинственный малочисленный коренной народ России https://dzen.ru/a/YuMEyQlHgUJOZqml?experiment=942707
- ↑ БЕСЕРМЯНЕ https://nazaccent.ru/nations/besermyan/
- ↑ Владыкин В. Е., Панова Е. В. Бесермяне. http://www.etnosy.ru/node/57
- ↑ Занятия и промыслы https://www.finnougoria.ru/community/folk/1/detail.php?IBLOCK_ID=46&SECTION_ID=339&ELEMENT_ID=2088&ysclid=lting5xnku592785288
- ↑ народы мира / Бесермяне http://www.etnolog.ru/people.php?id=BESE
- ↑ МАСЛО В ОБРЯДАХ И РИТУАЛЬНЫХ ТРАПЕЗАХ БЕСЕРМЯН http://www.trad-culture.ru/article/maslo-v-obryadakh-i-ritualnykh-trapezakh-besermyan
- ↑ Конская колбаса курлой https://urasinova.livejournal.com/4145.html
- ↑ Народы России > Бесермяне > Фольклор https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/besermyane/folklor
- ↑ Быт и обычаи бесермян: как живет один из самых таинственных народов России https://fedpress.ru/article/3277327
- ↑ История бесермян: удивительное племя в истории народов России https://nauchniestati.ru/spravka/istoriya-narodov-rossii-besermyane/