Кубачиндер
| Кубачиндер | |
| кубач. ГIугъбуганте | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2000 - 4000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Кубачиндер (угбуган, угбуганти, уг’буг) — Ресейдегі этникалық топ, Олар негізінен Кубачи ауылында және оған іргелес Ашты, Сулевкент, Амузги және Шири ауылдарында (Дағыстан, Дахадаев ауданы) тұрады. 2002 жылғы халық санағы бойынша халық саны: 88 адам. (оның ішінде 57 адам Дағыстанда), 2008 жылғы есеп бойынша – 2–4 мың адам.[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар дарғын тілінің кубачи диалектісінде сөйлейді. 1928 жылға дейін Кубачиндер араб әліпбиі негізделген «аджам» жазуы деп аталатын жалпы Дағыстан жазу жүйесін, 1928 жылдан бастап жалпы даргин жазуы латын тілінде, 1938 жылдан бастап орыс әліпбиін пайдаланды.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачиндер – сүнниттік мұсылмандар. 20-ғасырға дейін исламға дейінгі дәстүрлі наным-сенімдер болды және адамдар жаңбыр мен күнді шақыратын рәсімдер жүргізілді. Кубачиндер қасиетті ағаштарды қастерледі, бүркіт пен түрлі жануарларға табыну болды. Зұлым көзді емдеу үшін сиқырлы рәсімдер жасалып, тұмар, бойтұмарлар тағылды.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачиндер XI ғасырдан бастап зирихгерандар (парсыша: «кольчужники»), ал XV ғасырдан бастап Кубачи деген атпен белгілі. V—X ғасырларда Кубачи Солтүстік-Шығыс Кавказдың саяси өмірінде белсенді рөл атқарған Дағыстанның алғашқы мемлекеттік құрылымдарының бірі Зирихгеранның орталығы болды.
XVI—XVII ғасырларда кайтаг уцмиялары мен Қазымұх хандарға қарсы күресте өз тәуелсіздігін қорғады. XVIII ғасырда Кубачиндер ирандық жаулап алушы Надир шахтың әскерлерінің шапқыншылығын бастан кешірді. 1813 жылы Гүлістан келісімі бойынша Дағыстан Ресейге қосылғаннан кейін Кубачи ауылы Кайтаго-Табасаран округінің құрамына кірді. 1921 жылдан Кубачи Дағыстан АССР-нің, 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамында.[3]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачиндердің негізгі дәстүрлі кәсібі – қолөнер (металл өңдеу, тас және ағаш ою, құрылыс, сүйек өңдеу). Әйелдердің қолөнеріне қолмен тоқу, кесте тігу, тоқымашылық (мата өндіру), одан киіз және аяқ киім жасау кірді. Дәстүрлі қолөнердің жетекші саласы – металл өңдеу: су ыдыстарын, ғұрыптық ыдыстарды, қазандықтардың қақпақтарын жасау, қола қазандарды, жарық шамдарды құю, көркем безендірілген жүзі бар қару-жарақ пен атыс қаруын, сондай-ақ әйелдердің әртүрлі әшекей бұйымдарын, ерлер киімі бұйымдарын (белдік, патрондар), ат әбзелдерінің бөлшектерін жасау.[4]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]ХІХ — ХХ ғасырдың басындағы кубачиндердің күнделікті өмірінде туыстық отбасылардан (бастапқыда әке жағынан, кейін ана жағынан) тұратын туыстық топтардың, тухумдардың маңыздылығы сақталды. Кубачиндердің қоғамдық ұйымының негізін ішкі өмірі адат және шариғат нормаларымен реттелетін ауылдық қауым – жамағат құрады.[5]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачиндердің тұрғын үйлері көп бөлмелі, 3-4 қабатты, кейде 5-6 қабатқа дейін жететін, төбесі жалпақ тастан жасалған құрылыстар. Төменгі қабаттарда қора, ат қора, екінші қабатта шөп қорасы, отын қоймасы, ал жоғарғы қабаттарда көп бөлмелі тұрғын үй, азық-түлік қоймалары, зергерлердің үй шеберханалары болды.
Қонақ бөлменің интерьері ерекше болды. Еденге кілем төселді, бір қабырғаның ортасында қабырғаға ілулі, әшекейленген камин болды. Басқа қабырғалардың бойында жергілікті өндірістен және Таяу Шығыстан шыққан (Египет, Иран, Ирак, Сирия) әртүрлі металл ыдыстарға арналған сөрелер болды. Тұрғын үйлерінің интерьері өзінің бірегейлігімен көпшілігінде әлі күнге дейін сақталған, дегенмен тұрғын үйлер өзгеріске түскен.[6]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі әйелдер киімі: туника тәрізді көйлек; қысқа жеңі бар қамқалы пальто (қазір қолданыстан шыққан). Бас киімі: чухта (түрлі-түсті кесінділерден тігілген төртбұрышты бас киім), каза (ақ, әдетте оюлы орамал тәрізді жабынды), кейт - жүннен тоқылған орамал-жамылғы, ақ киіз етік және тоқылған өрнекті шұлық.
Жалпы дағыстандық үлгідегі ерлер киімі: туника тәрізді көйлек, тік шалбар, бешмет және черкеска, сафьян немесе киізден жасалған етік, қой терісінен жасалған ішік және папахалар. Киім жиынтығында күміс жалатылған белдік, қанжар және черкес пальтосына арналған газырлар болды.[7]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачидің дәстүрлі асханасы Дағыстан халықтарының тағамына өте ұқсас, бірақ оның дайындалу әдісіне, атауларына, ингредиенттеріне байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. Халық тағамындағы негізгі өнімдер ет, май, сүзбе, ірімшік, жарма. Жүгері мен бидай ұнынан жасалған хинкал кең таралған. Бірінші тағамдарға бұршақ, жасымық және күріш қосылған сорпалар кіреді. Олар «чуду», «аля-кутце» деп аталатын бәліштерді пісіріп, түрлі салмасы бар тұшпара жасайды: ет, жұмыртқа, сүзбе, картоп, қалақай, асқабақ, үшке, қолдан өңделген ірімшік. Сүттен кеспе және күріш қосылған сорпалар, ботқалар жасалады.[8]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кубачиндердің рухани мәдениеті дарғындар мен Дағыстанның басқа халықтарының рухани мәдениетіне ұқсас болғанымен, халықтық әдет-ғұрыптардың, дәстүрлі наным-сенімдердің ерекшеліктерінен және күнделікті өмірінің, өндірісінің үлкен бірегейлігінен көрінетін өзіндік ерекшеліктерге ие. Бұл ерекшеліктер халық хореографиясында, музыкасында, фольклорында көрінеді. Дамыған әртүрлі үлгідегі салтанатты-салттық билерді ерлер одағының мүшелері «некесіздер одағы» циклі кезінде, сондай-ақ үйлену тойларында музыка сүйемелденуімен (зурна мен барабан) орындады.
Жаңа жылдық мереке (ай күнтізбесі бойынша) - көктем күні және жыл сайын мамыр айының басында салтанатты шерулермен, музыкамен, билермен, көңіл көтерумен, гүлдер жинаумен сүйемелденетін "көз тиюден сақтануда су арқылы жүру" мерекесі атап өтіледі.[9]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Кубачиндер. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Кубачи тарихы. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Кубачиндер. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Кубачиндер. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Мамаев М.М. , Османов М.О. Кубачиндер. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 267. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Кубачиндер - Дағыстанның ең жақсы қолөнершілері. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
- ↑ Кубачиндер. Тексерілді, 22 қаңтар 2024.
