Ливтер
| Ливтер | |
| латышша līvi | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
177 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
лютерандар |
Ливтер (латышша līvi) (өзд. атауы -ливли, каламисз (балықшы), рандаист (жағалау тұрғыны)) — шағын балтық-фин халқы. Болжам бойынша олар Балтық елдеріне шығыс және солтүстік-шығыс бағыттан келген. Ливтермен ең жақын туысқан халықтар — қазіргі эстондықтар, олармен ливтер 20 ғасырдың басына дейін экономикалық және тілдік байланыста болды. Толық және жеткілікті көп этникалық қауымдастық ретінде ливтер 12 ғасырға дейін өмір сүрді, содан кейін олардың әртүрлі Балтық тайпаларымен біртіндеп этнолингвистикалық ассимиляциясы басталды, соның негізінде қазіргі латыштар ливтердің тікелей қатысуымен қалыптасты.[1] Саны: 177 (2000, халық санағы).[2]
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Латыш тілінде - "Līvi"; литва тілінде – «Lybiai»; неміс тілінде – «Liven»; орыс тілінде – «Ливы»; эстон тілінде – «Liivlased»; Коми-Зырянша – «Ливъяс»; голланд тілінде – «Lijven»; фин тілінде – «Liiviläiset»; ағылшын тілінде – «Livonians»; поляк тілінде - «Liwowie»; швед тілінде – «Liver»; дат тілінде - «Liver»; испан тілінде - «Livonios».[3]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Лив тілі фин-угор тілдер отбасының Балтық-фин тобының Оңтүстік тармағына жатады, оған ең жақын тілдер — эстон тілі, оның ішінде Оңтүстік диалектілер Лив тіліне ең жақын, оңтүстік Эстон диалектісі - выруско-сету және вод тілдері. Фин және эстон зерттеушілерінің пікірінше, Лив тілі біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында жалпы Балтық-фин тілінен алғашқылардың бірі болып ерекшеленді. Алғашқы лив тіліндегі кітаптар 19-ғасырдың ортасында жарық көрді. 1920-39 ж. латын әліпбиі негізінде 1920-39 ж. жазуы пайда болып, мектеп оқулықтары, күнтізбелер, журналдар шығарылды.[4]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ливтер христиан дінінің протестант тармағының лютеран бағытын ұстанады.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ливтер - 12 ғасырдағы орыс жылнамаларында көрсетілген либь тайпасының ұрпақтары. 13 ғасырда Ливон орденінің Курляндия мен Ливонияны жаулап алуынан кейін курштармен, латгалдармен араласып кетті. 1202 жылы крестшілер Даугаваның сағасында Рига бекінісін құрды. 1205 жылға қарай ливтердің едәуір бөлігі шоқыну рәсімінен өтуге мәжбүр болды. Дінге байланысты күрес тағы бірнеше жылға созылды, ливтер леттер мен Полоцк князьдерін өз жағына тарта алды, XIII ғасырдың 20-жылдарында ливтер немістердің көмекші армиясын құрайды және олармен бірге эсттерге, леттерге және орыстарға қарсы шықты. 13 ғасырдың аяғынан бастап ливтер туралы мәліметтер өте аз.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ливтер балық аулаумен, ормандағы ара шаруашылығымен және аңшылықпен айналысады. Ауылды жерлерде тұрады. Балық аулау артельдерінде жұмыс істейді.
Ливтер саудамен де айналысты: олар Сааремаа тұрғындарынан балық, мал, тері, т.б. сатып алып, Рига кәсіпкерлеріне қайта сатты. Саареманың кедей халқы XIX-XX ғасырлар тоғысында да өз аралында жұмыс таба алмады. Олар бұғаз арқылы көптеп қоныс аударып, өздерін латвиялық байларға ферма жұмысшысы және шопан ретінде жалдады. Жұмысшылар мен жұмыс берушілер арасындағы делдал рөлін эстон және латыш тілдерінде сөйлейтін Лив кулактар атқарды. Кейін Лив балықшылары латыштармен бірге ірі балық аулау кооперативтері мен колхоздарға біріккен. Көптеген Ливтер Колька мен Вентспилстегі балық консерві зауыттарында және басқа кәсіпорындарда жұмыс істейді.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ливтер негізінен ауылдарда тұрады. Ливтердің ескі үйлері ағаш, негізінен тақтайшалармен жабылған және ақ, сары, жасыл немесе көк түске боялған. Үйге қарама-қарсы, ауланың қарсы жағында шаруашылық құрылыстары бар: қора, астық қоймасы, сарай, балық аулауға арналған шағын қойма, кейін ол жертөлеге ауыстырылды. Бұрын бөренелерден жасалған жазғы асүйлер кең таралған. Балық қоймалары бұрын үйден алыс жағада болатын. Сондай-ақ пирстің жанында жағада балық аулау торларына арналған сарай болды. Үй мен шаруашылық ғимараттарды әдетте шымтезекпен жабылған аула бөліп тұрды. Барлық ғимараттар аласа дуалмен қоршалған. Тұрғын үйлердің кейбір аулаларында шағын жеміс бақшалары болды, бірақ көп жағдайда тек гүлзарлар болды.
Ең ескі үйлерде бір ғана бөлме болды. Неғұрлым ауқатты үй шаруашылықтарында тұрғын үй екі, үш немесе одан да көп бөлмелерден тұратын. Жаңа үйлерде әрқашан қабырғалары тұсқағаздармен қапталған және едендері боялған бірнеше бөлмелерден тұрады. Ливтер үйі, латыштар сияқты, жабынқышпен қапталған, ас үйден жылытылатын төмен пештері бар, сонымен қатар, ас үйде пеш бар. Кедей үйлерде ас үй әдетте дәліз ретінде де қызмет етеді.[6]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ливтер қалалық киімдерді латыштарға қарағанда ертерек кие бастады. Лив костюмдерінің бөліктері 19 ғасырдан бері сақталған.
Ерлер тізеге дейін созылатын шалбар және тік жағасы бар күрте киді, батыс бөлігінде ерлер киімінде сұр түсті, ал шығыс бөлігінде көк және қоңыр түсті.
Ақ жейденің бұралмалы жағасы қызыл, көк немесе сары түстермен кестеленген. Олар мойындарына түрлі-түсті орамал тақты. Ер адамдар итбалық терісінен жасалған етік киген, жазда шәрке (лапта) киген.
Лив әйелдерінің ұлттық киімі тар көп түсті бойлық жолақтары бар белдемшеден, ақ көйлек үстіне киетін бір түсті – қызыл немесе көк көкірекшеден тұрады. Жейденің жағасы мен манжеті ою-өрнекпен кестеленген. Олар мойындарына түрлі-түсті орамал тағып жүреді. Кейбір қарт әйелдер оны әлі күнге дейін сақтауда. Жас қыздар ұлттық киімдерді көркемөнерпаздар кештеріне, ән фестиваліне т.б. қатысқанда өздеріне тігеді.
Басына аласа, түрлі-түсті гүл өрнегімен кестеленген қалпақ, иығына үлкен жүннен жасалған иық жамылғысы кыртан жамылады.[7]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Лив мәдениетінің ажырамас бөлігі - дәстүрлі түрде теңіз жағалауында (Лив жағалауында) айтылатын Лив тілінде орындалатын Лив әндері. Көптеген лив әндері ұлттық латыш әндеріне айналды.
Лив музыкасы мен әндері фольклордың ажырамас бөлігі болып табылады. Олар көбінесе жергілікті тілдерде орындалады және Ливия өмірінің мәдени және тарихи аспектілерін көрсетеді. Ән мен биді сүйемелдеу үшін оуд (виолончель), тара (барабан) және флейта сияқты дәстүрлі музыкалық аспаптар қолданылады.
Лив билерінің өзіндік стилі мен ырғағы бар. Олар көбінесе ерлер де, әйелдер де қатысатын ұжымдық билер. Дәстүрлі ұлттық киімдерде орындаушылар қимыл-қозғалысы арқылы түрлі оқиғаларды бейнелей алады.
Лив фольклорында ауызша дәстүр арқылы берілетін көптеген әңгімелер мен ертегілер бар. Олардың ішінде адамгершілік сабақтары, ертегідегі жаратылыс пен батырлардың шытырман оқиғалары бар. Лив фольклорында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қолөнер бұйымдары да бар. Оның ішінде кесте тігу, керамика, тоқымашылық, ағаш ою және басқа да қолөнер түрлері бар. Бұл қолөнер бірегей өнер туындылары ғана емес, сонымен қатар Лив халқының шеберлігі мен шығармашылығын көрсетеді.[8]
Қазақстандағы ливтер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ливтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ливтердің саны: 1989 ж. 7-адам, 1999 ж. 3 адам, 2009 ж. 49 адам тұрды.[9]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Ливтер. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Ливтер - Līvlizt. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Ливтер. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Лив тайпасы. Ливтер. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Лив халқы. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Ливтер. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 1 ақпан 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 303. — ISBN 978-601-7472-88-7.
