Адыгейлер
Адыгейлер (өз атауы — а д ы г е) — Адыгей Республикасының жергілікті халқы. ТМД елдерінде (30 мың), адыгейлер республикасындада (90 мың), Түркия және Араб елдерінде де (саны белгісіз) тұрады.
Халық саны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2010 жылға арналған санақ бойынша аудандар бойынша адыгейлердің үлесі:
| Муниципалитет | % |
| Адыгейск | 78,8 |
| Теучеж ауданы | 68,9 |
| Шовген ауданы | 62,9 |
| Кошехабль ауданы | 50,6 |
| Тахтамукай ауданы | 32 |
| Майкоп қаласы | 16,5 |
| Қызыл гвардия ауданы | 16,1 |
| Адыгея | 25,2 |
Терминнің пайда болуы мен мағынасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1926 жылғы КСРО халық санағында этнолингвистикалық критерий қолданылды. Барлық кабардиндіктерді (Кабардта, Қазіргі Қарашай-Черкесияда және Адыгеяда) кабардиндіктер, ал Кавказдағы қалған черкес топтарын черкестер жазды.
1939 жылғы санақ аумақтық критерийге көшуді белгіледі. Кабардиндіктер тек Кабарда халқын қайта жазады, ал қалған Кавказдың черкес халқын (оның ішінде Кабардино-Балқар АССР аумағында тұрмайтын этникалық кабардиндіктерді) адыгейлер қайта жазады. Бұл черкес этнонимінің "адыгейлер"түріндегі алғашқы көрінісі. 1939 жылғы санақта "адыгейлер" сөзі кейінгі санақтарға қарағанда черкес этносының едәуір кең бөлігін білдірді.
2010 жылғы санақ бойынша адыгейлер келесідей қоныстанды: Адыгейде — 109,7 мың; Краснодар өлкесінде — 13,8 мың, Мәскеуде-0,6 мың, Қабарда — Балқария-0,6 мың (2010 ж.).
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Субэтникалық топтары: абадзех, бесленей, бжедуг, егер-укай, манхег, махошей, натурхай, темиргой, хатухай, шапсугтер. Еуропа расасының Балқан-Кавказ тармағына жатады. Солтүстік Кавказ тілдері шоғырына жататын адыгей тілінде сөйлейді, жазуы орыс графикасына негізделген. 1918 жылы араб графикасы негізінде адыгей әліппесі жасалды. Адыгей халқы 1927 жылдан 1938 ж. орыс графикасына көшкенге дейін латын әліпбиін қолданды.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кабардалар мен черкестермен туыс, олар жеке халық болып бөлініп шыққан соң, Кавказ жағалауы мен Кубань бассейнінде Адыгейлер ұлты қалыптаса бастайды. 16 ғасырда Ресейдің қол астына кірді.[1] 1922 жылы Адыгей (Черкес) автономиялы облысы құрылып, ол 1928 ж. Адыгей автономиялы облысы деп аталды. 1937 жылдан Краснодар өлкесінің құрамында болып, 1990 жылы одан бөлініп шықты. 1992 жылы наурызда Адыгей республикасы құрылды.
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі кәсібі — егіншілік (тары, сұлы, жүгері, бидай), мал (сиыр, жылқы, ұсақ малдар) шаруашылығы, бағбаншылық. Аңшылықпен шұғылданады, бал арасын өсіреді, былғары өңдеу кәсібі дамыған. Үйде қоға шөбінен әр алуан бұйымдар, намазға арналған кілемше, сөмкелер т.б. тоқиды.
Дәстүрлі қоныстары жекелеген хуторлардан құралған. Үйлері балшықпен сыланған, тоқыма қабырғалардан тұрады.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі мәдениеті кабардалармен тамырлас. Таулы аудандарда бірнеше ұрпақ өкілдері бірге тұратын үлкен отбасылар сақталған. Фольклорында ертегілер, батырлар жырлары, тарихи, аңшылық, той, бесік жырлары, әзіл әндер бар. Музыкалық аспаптары: ішекті шичепшин, апепшин, камыль немесе бжами, пхачич. 19 ғасырдан гармон тараған.
Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан, еттен, сүттен, жүгері, тары, бидай өнімдерінен дайындалады. Бидай ұнынан пешке жауып нан пісіреді. Сиыр, қой, тауық етін пайдаланады. Сүтті ашытып ішеді, оны ірімшік жасауға да пайдаланады. Көкөніс, пияз, сарымсақ, бұрыш кеңінен қолданылады.
Қазақстандағы адыгейлер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адыгейлер Қазақстанға Ұлы Отан соғысы жылдары және оның алдында күштеп көшірілген. Қазақстандағы адыгейлердің саны - 87 адам (2009).[2]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ “Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы”, 1 - том
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 81-бет ISBN 978-601-7472-88-7
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |