Қарашайлар
| Қарашайлар | |
| къарачайлыла | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
250 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
218 400 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Қарашайлар (қараш.-малқ. къарачайлыла) — түркі тілдес Кавказ халықтарының бірі, малқарларға өте жақын. Олар негізінен Қарашай-Шеркесияда (194,3 мың адам) тұрады. Халықтың 30%-ға жуығы Зеленчук және 18%-ы Урупск аудандарында, едәуір бөлігі Черкесскіде, сондай-ақ Ставрополь өлкесінің Кисловодск қаласында (15,6 мың адам) орналасқан. Ресейде барлығы 218,4 мың адам тұрады (2010, халық санағы). Олар Түркияда, Мысырда, Сирияда, АҚШ-та, т.б. тұрады. Жалпы саны 250 мыңдай адам.[1]
Этнонимі
Қарашайлар өздерін карачайлы деп те атайды. Алан да деп атады. Кейбір қарашайлар өзін тұрған жеріне қарай, бақсанлықтар, шегемліктер, холамлықтар, бызынгилықтар деп атайды. Көршілес халықтар оларды алан деп атайды, орыстар карачаевцы деп атайды.
Аңыз бойынша, халықтың атауы батыр Карчаның атынан шыққан. Карча қарашайлардың басшыларының түп атасы делінеді. Алан деген атауы сарматтардың тайпаларының бірі, ежелгі аландардың атымен сәйкес.[2]
Тілі
Түркі тілінің қыпшақ тобына жататын қарашай-малқар тілінде сөйлейді. Қарашай тілі кейде тау түркілері, татар-шағатай, тау татарлары, тау балқарларының тілі, қарашай-балқар тілі деп те аталып келді. Қарашайлар өз тілдерін таулу тил, кьарачай тил деп атайды. Қарашай тілінің әдеби негізін баксан-чегем диалектісі құрайды. Қарашай жазуы кириллицаға негізделген.
Қарашайлар сөйлейтін тіл балқарлар мен чегемдердің тілімен байланысты және татар-ноғай тілімен көп ұқсастықтары бар. Бұған қоса, олар черкес тілінде де сөйлейді.[3]
Діні
Қарашайлардың ата-бабалары табиғаттың күштеріне сыйынған. Қарашайлардың Тәңірге, аналықтың құдайы Ұмайға, жабайы аңдардың құдайы және жұртқа айран жасаудың сиқырын ашқан Апсаты құдайға, бөрілердің пірі Аштутурға сенгені туралы деректер бар. Бөрі қасиетті жануар болып саналанған. Жұрт түрлі әулие ағаштарға, тастарға, бұлақтарға сыйынған. Мысалы, Жаңғыз Терек ағашына және Әсет Байрам тасына сыйынған. Кейін жұрттың арасында мәсіхшілік діні кең жайылған.
18 ғасырдан бері қарашайлар мұсылман-сүнниттер. Қарашайлар Кавказ соғысы кезінде, Кеңес үкіметі билеген 70 жылдан астам кезеңде, айдауда да мұсылман дінін берік сақтаған. Иса пайғамбардың анасын Мәриямді, христиан апостолдарын да қастерленген. Бірақ қазір бұл қарашайлардың тарихы мен мәдениетінің бір бөлшегі болып қалды.[4]
Тарихы
Қарашайлар тұрған жерінде қола дәуірінен бастап қобандар тұрған. Олардың жоғары дамыған мәдениеті болған. Кейін қобандармен сарматтардың тайпаларының бірі — аландар араласқан. Аландар қарашай халқының негізін құрастырады. Аландар малқар халқының ата-бабалары. Бірақ малқарлардың ел болуына астардың (көне бұлғарлардың) тайпалары әсер еткен. Қарашайларға ел болуына да бұлғарлар әсер еткен, бірақ бұлғарлардан көрі аландар әсер еткен. Кейін қарашайлардың ел болуына қыпшақтардың тайпалары әсер еткен.
13—14 ғғ. біртұтас қарашай-малқар халқы пайда болған. 1395 жылы олар Әмір Темірмен соғысқан. Кейін қарашайлар мен малқарлар бір-бірінен алыстанды. Бірақ олар әлі де бір халықтай болып жүр, екі ел арасында байланыстары үзілбеген. Тілі де, діні де, мәдениеті де бір.
«Жабайы дивизия»
Кавказ соғысында қарашайлар басқа Кавказ халықтары сияқты Ресеймен соғысқан. Кейін Ресей империясының билігін танып, Ресейдің азаматтары болып кетті. Бірінші дүниежүзілік соғыс болған кезде қарашайлар Ресейдің жағында соғысқан, Ресейге көп жеңіс әкелген. Қарашайлар өздерін ержүрек әскерлер ретінде көрсетті, ажалдан қорықпай, ұрыста жеңілмейтін еді. Сондықтан Кавказда құрастырылған дивизия «жабайы дивизия» деп атаған.
Айдау
1943 жылының қарашаның 2-інде қарашайларды туған Кавказбен айыртып, Орта Азия, Сібір және Қазақстанға айдаған. Қарашайларды «Отанды сатқан ұлт» деп жала жапқан. Шынында қарашайлар басқа Кеңес Одағының ұлттары ретінде Отанды қорғап, майданда мерт болған, туған Кавказда жеңіс үшін еңбек еткен.
1957 жылы үкімет қарашайларға тағылған айыптар жала болып шықты деп, оларға туған еліне оралуына рұқсат берді. Жұрттың көбі туған еліне оралса, аз-кемі айдаған жерінде қалған. Қазақстанда да айдаған қарашайлар мен олардың ұрпақтары тұрады. Елімізде «Минги-тау» деген қарашай-малқар ұлттық мәдени орталығы бар.
Әлеуметтік бөлінуі
Қарашайлардың басшылары аңыз бойынша Карчаның ұрпақтары еді. Оларды тауби деп атаған. Таубилердің үш тұқым — Дудовтар, Қырымшамхаловтар менен Қарабашевтар. Құрметті, қадірлі, еркін халқын үзден деп атаған. Қоғам чанк, үзден, чағары, теркеме, шамхалдар деген әлеуметтік таптарына бөлінген. Бір атаның ұрпақтары тұқым деп атаған. Әр тұқымның өз таңбасы болған. Бұл таңбаны қарашайлар малға, үйдің қабырғасына, мүлкіне салған.
Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсіптері – мал шаруашылығы (қой, ешкі, жылқы, ірі қара мал), сондай-ақ жасанды суару арқылы егіншілік (арпа, сұлы, тары, бидай, жүгері, картоп, бақша дақылдары). Мал шаруашылығы халықтың таулы және тау етегіндегі бөлігінің негізгі кәсібі болып саналады. Мал шаруашылығы мен қой шаруашылығы (биязы жүнді меринос және қарашай қойы) басым бағытта.
Қолөнері – мата тоқу, киізден бас киім, шапан жасау, өрнекті киіз, кілем, төсеніш тоқу, жүннен тоқылған бұйымдар жасау, тері, тері өңдеу, ағаш пен тас ою, алтын кестелеу.[5][6]
Өмір салты
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Дәстүрлі ауылдары шоғырланып орналасқан, тауда отбасылық кварталдарға (тийре) бөлінген, ал тау бөктерінде және жазықтарда көше үлгісіндегі төртбұрышты орналасады.
Тұрғын үй төбесі топырақпен жабылған төртбұрышты (кейде көпбұрышты) бір немесе екі бөлмелі бөренеден жасалған ғимарат. Тұрғын және шаруашылық ғимараттары жабық аула кешенін (арбаз) құрады.
Үй қабырғаларына киіз кілем ілінген. Тұрғын үйдің ішінде ашық мұржасы бар қабырғаға орнатылған ошақ (оджак) болды. Қонақтарды қабылдау үшін жеке үй немесе бөлме бөлінді (кунацкая).
XIX ғасырдың аяғынан бастап көп бөлмелі, екі қабатты үйлер пайда болды, үйлердің төбесі тақтаймен, темірмен, кейінірек шифермен жабылды.[7]
Дәстүрлі киімдері
Қарашайлардың киімі шепкен, жамшы, қабдал, шалбар менен бөріктен (орыстар оны «папаха» деп атайды) құрастырылған. Бөрікті қаракөл қойының жүнінен жасаған. Бөріктің түрі, түсі, сапасы әлеуметтік табынан тәуелді еді. Қарашайлардың ұлттық ерлер киімінің негізгі элементтері: Туник түріндегі көйлек, қара немесе ақ матадан тігілген көлек (мереке кездерінде жолақ көйлек), шекпен – сырт киім, ол қазір черкес деп аталады. Бұл матадан тігілген, негізінен, мерекелік киім түрі, күміс теңгелермен безендірілген. Қарашайлардың белдігі әдетте тар, былғарыдан жасалған, күміс тақталармен безендірілген. Белдік әрқашан киімнің маңызды элементі болып табылады. Әйелдер киімінің өзіндік ерекшеліктері болды. Қыздар белдіктермен безендірілген көйлектер киді. Барқыттан тігілген мерекелік көйлек, әдетте, қара-қызыл түсті болды. Мұндай көйлектер алтын жіптермен кестеленген.[8]
Дәстүрлі тағамдары
Қарашайлардың негізгі азық-түлік өнімі – қой еті. Ешкі, сиыр және құс еті де қолданылады. Етті қуырып, қайнатып жейді. Мәртебелі қонаққа қошқардың қайнатылған жарты басы беріледі.
Қамыр қосылған ет тағамдары танымал: пирогтар (эт берек, ет хычын), мәнті (суу эт хатлама), тұшпара (суу эт береке). Сүт өнімдері (акъ аш - «ақ тағам») кең таралған: айран, кефир (гыпы), ірімшік, тұздық (қарашайлар ащы тұзды сүт соусы деп атайды), сүт сорпалары (зынтхы шорпа - сұлы сорпасы, пирич шорпа - күріш сорпасы).
Етті тұздалған қышқыл сүтке (тузлу айран) тұздайды. Олар сондай-ақ өсімдік өнімдерін жейді, әсіресе жүгері: қайнатылған дәндер (жырна), қуырылған сүтті нартюх (къууурулгъан нартюх). Танымал сусындары – қара сыра, қымыз, боза, сондай-ақ жалбыз, теңіз шырғанағы, мия жапырақтары, рододендронның ыстық тұнбасы (шайлары).[9]
Фольклоры
Қарашайлардың мәдениеті малқар мәдениетімен бірдей. Бірнеше түрлі билер бар. Олар — түзтебсеу, аслан би, ғоллу, дүбет, саңдырақ, исламмей, жаңғызға бару, абзех. Басқа Кавказ халықтарындай нарттар туралы дастандар қалған. Индыр, долалай, инай, ачемез, ер йырси деген әндердің түрлері бар. «Бекболат», «Гапалау», «Аузунда тау», «Ачемез», «Бинечер», «Апсаты» деген жырлар қалған.
Фольклорда халықтың тұрмыс-тіршілігі, күнделікті іс-әрекеті, тіршілік үшін күресі көрініс тапқан. Көптеген шығармалар таулықтардың үлгілі болмысын мадақтауға және олардың пікірінше, ашкөздік пен қорқақтық болған ең ауыр күнәларды келемеждеуге арналған. Ер адамдар еңбекке арнап ән шығарса, әйелдер махаббат туралы ән айтып, бесік жырын шығарған. Кеңестік кезең көптеген аңыздар мен хор әндерінің тақырыбы болған соғыспен байланысты болды.
Қарашайлар ертегілер мен анекдоттарға, мақал-мәтелдерге, хандармен күрес туралы әңгімелерге мән берген.
Кеңестік кезеңде халықтың салт-дәстүрінен бастау алған поэзия басым бола бастады.[10]
Қазақстандағы қарашайлар
1943 жылдың 12-қазанында КСРО Жоғарғы кеңесінің қаулысымен Қарашай автономиялық облысы жойылып, 14-қазанда қарашайларды тұрғылықты жерінен көшіруге қаулы қабылдады. Қаулыға сәйкес Қазақстанға қарашайлар Жамбыл облысының 7 ауданына, Оңтүстік Қазақстан облысының 8 ауданына орналастырылды. Қазір Қазақстанда 1,03 мың қарашай тұрады (2013).[11]
Дереккөздер
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Бларамберг Иоганн. Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Ярлыкапов А.А. Қарашайлардың діни сенімдері. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Шаманов И. М. Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 223-224. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Қарашайлар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Қарашайлар - нағыз таулылықтар. Тексерілді, 25 қаңтар 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 285. — ISBN 978-601-7472-88-7.
