Ладиндер

Ладиндер Ладинше: Ladins
Бүкіл халықтың саны
30-35 000
Ең көп таралған аймақтар
Италия
* Ладиния	35 000
Тілдері
ладин тілі, неміс тілі, италиян тілі
Діні
католицизм

Ладиндер — Италияның солтүстігіндегі ретороман тобының халқы (Трентино-Альто-Адидже аймағы және Доломит Альпі айналасындағы аудандар). Халық саны 30-35 мың адам.

Этногенезі

Біздің эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың ортасында кельт тайпалары Апеннин түбегінің аумағына Альпінің арғы жағынан көбірек ене бастады. Римдіктер оларды солтүстікке қарай ығыстырып, кейінірек толығымен жаулап алып, ассимиляциялай алды, бірақ оған дейін кельттер солтүстік Италияны түгел дерлік отарлай алды. Этрусктардың көпшілігі Италияның орталық және оңтүстігіндегі кеңістіктерді мекендеді, осы жерлерді мекендеген тайпалармен сауда жасап, соғысып, одақтар құрады. Басқа, саны аз топ Адриатика жағалауындағы тайпаластарынан оқшауланып, қоныстанған жерлерін солтүстікке тастап, тау бөктерлері мен альпі аңғарларын паналауға мәжбүр болды. Онда этрусктар бірте-бірте жабайы тау тайпаларымен араласып, оған жақын жазықтарды қоныстандыратын мүлде жаңа халықты тудырды. Бұл халықты Ежелгі Рим тарихшылары мен географтары Рети деп атады. Тауларды аралап, өмір сүруге болатын жерлерді іздеп жүріп, ретилар этруск мәдениетінің қалған қалдықтарын алды.

Рет және римдік элементтердің қосылуынан рети-римдік диалектілерде сөйлейтін халықтардың жаңа тобы пайда болды. Ладиндер өздерінің атымен бастапқыда классикалық латын мәдениетінің ежелгі тасымалдаушыларымен туыстық байланыстарын көрсетуге тырысты.

Тілі

Олар ретороман тілінің ладин диалектісінде сөйлейді. Итальян және неміс тілдері де кеңінен таралған.

Діні

Ладиндердің діни сенімдері - Швейцарияда кальвинистер және Италияда католиктер.

Кәсібі

Ладиндер соқамен жер жыртуда. 1960 жылдар

Бүгінгі таңда ладиндердің көптеген мамандықтары бар, бірақ олардың өмірінің негізі ауыл шаруашылығы болып табылады. Ладиндердің негізгі кәсібі әлі күнге дейін мал шаруашылығы, егіншілік болып табылады.

1960 жылдарға дейін ладиндер кедейшілікте өмір сүрді. Шаңғы туризмі дами бастағанда жағдай біршама жақсарды. Қолөнерден ағаштан ою, шілтер жасау жақсы дамыған. Ладин халқының арасында кең тараған халық қолөнерінің бірі - дәстүрлі мотанка қуыршақтарын жасау. Ағаш, мата және жүн сияқты табиғи материалдардан жасалған бұл қуыршақтар Ладин мәдениетінде ерекше мәнге ие және әртүрлі кейіпкерлер мен рәсімдерді бейнелеу үшін қолданылады.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Ладиндер ауылы

Дәстүрлі Вилес ауылдарында жаңа ғимараттар салуға тыйым салынған. Себебі олар Ладин сәулетінің жер бетінен жойылғанын қаламайды. Вилес — табиғатпен тамаша біріктірілген жұпталған шаруа қожалықтарының кешені. Үйлері тауға ұқсайды - асты тас, үстінде ағаш. Асты, тас төсеніші – шөп қора, малға арналған дүңгіршектер мен шеберхана, үсті бөренелерден салынған, отбасы тұратын жер.

Вилестің дәстүрлі Ладин елді мекендерінде жаңа ғимараттар енді салынбайды.

Дәстүрлі киімдері

Тұрмыс құрған әйелдер қара түсті киім киеді. Тұрмыстағы ладин әйелдері әрқашан белбеуіне күміс әмиян тағады, онда әйел билігінің нышандары — пышақ пен шанышқы салынады. Шілтер тәжді ою-өрнек ретінде киюге кішкентай қыздың ғана мүмкіндігі бар. Ер адамдар ашық-шашық киінеді. Мысалы, Вал Гарденада ерлерінің киімі - былғары шалбар және цилиндр қалпақпен фрак. Ладин ерлердің ұлттық киіміне әдетте жүн немесе зығыр сияқты дәстүрлі материалдардан жасалған шалбар, жейде, кеудеше және күрте кіреді.

Дәстүрлі тағамдары

Ладин халқының ең танымал тағамдарының бірі «Спинати» (Spinati) — шпинаттан жасалған дәстүрлі тағам, әдетте картоп немесе жүгері нанымен бірге беріледі. Шпинат жиі тауларда жиналады және көптеген тағамдардың негізгі ингредиенті ретінде пайдаланылады. Ладиндардың тағы бір сүйікті тағамы «Канедел» (Canederli) — әдетте шошқа майы, пияз және шөптер қосылған нан тұшпарасының бір түрі. Канедел сорпада немесе сары май мен шөптермен қуырылған табада беріледі. Бұл дәстүрлі тағам Ладин отбасыларында түскі немесе кешкі ас үшін танымал таңдау болып табылады.

Сонымен қатар, Ладин халқы өздерінің дәстүрлі десерттерімен де танымал, мысалы, «Струдель» (Strudel) — алма, жаңғақ немесе сүзбе толтырылған қабатты бәліш. Струдель жиі құлпынай немесе ваниль соусымен бірге беріледі және ладин асханасында танымал десерт болып табылады.

Фольклоры

Ладин фольклорының маңызды аспектілерінің бірі - олардың дәстүрлі әндері. Ладин әндері жиі жергілікті тілдерде айтылады және күнделікті өмір, махаббат, табиғат немесе тарихи оқиғалар туралы айта алады. Әндердің әуендері көбінесе фольклор элементтері мен жергілікті аспаптарды біріктіріп, халықтың рухын жеткізетін ерекше дыбыс жасайды. Ладин фольклорында би де маңызды рөл атқарады. Дәстүрлі Ладин билері көбінесе тау қозғалыстарының элементтерін, жігерлі қадамдар мен көркем позаларды біріктіріп, халықтың қоршаған табиғатпен байланысын көрсетеді. Би билеуді жергілікті аспаптарда ойналатын жанды музыка сүйемелдеуімен өтеді.

Ладин халқының фольклорында ертегілер мен аңыздар да маңызды орын алады. Олар таулардың, ормандардың, өзендердің рухтары туралы, жұмбақ жаратылыстар мен батырлар туралы әңгімелейді. Ертегілер ауызша беріледі және көбінесе моральдық хабарға ие немесе адамдар үшін маңызды құндылықтарды үйретеді. Ладин фольклорының ерекшеліктерінің бірі - оның бірегейлігі және көптеген ғасырлар бойы дәстүрлердің сақталуы. Ладина тұрғындары өздерінің мәдени мұраларын мақтан тұтады және оны болашақ ұрпақ үшін сақтауға тырысады. Ладин халқының фольклоры олардың болмысының ажырамас бөлігі болып табылады және оларға өз халқының өткенімен және тамырымен байланысты сақтауға көмектеседі.