Салық төлеуден жалтару

Салық төлеуден жалтарыну - салықтық телемдерді толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу объектін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс-әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, өңірде және т.б. құн козғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады. Салық төлеуден жалтарынудың себептері әртүрлі болуы мүмкін:

1. шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті қалыпты жүргізуге мүмкүндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субъектінің «көлеңкелі» («калтарыстағы») экономикаға көшуіне жәрдемдеседі;
2. салық заңнамасының күрделілігі, сонымен бірге анық еместігі, нұскаулықтар мен ережелердің кағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгерістердің, түзетулердің көптігі;
3. салық службасын ұйымдастырудағы кемшіліктер: жұмыскерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білу; тексерулер кезіндегі жұмыскерлердің адалдыққа жатпайтын іс-қимылдары;
4. салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субъектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және т.б.

«Көлеңкелі экономиканың» орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымын, мүлік құнының мөлшерін төмендету жөніндегі табысты күш салулары мемлекет бақылауынан салықтық түсімдердің аса ірі сомаларын шығарады.
Кейбір мәліметтер бойынша триллион теңге мөлшеріндегі табыстар салықтан жасырылып қалады, Қазақстандағы құпия экономика ішкі жалпы өнімнің үштен бірінен 40 пайызына дейін құрайтын көрінеді. Құпия экономикадағы жаман жағдай оның салық базасын мемлекеттің қаржылық ресурстарын молайту үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді. «Қосарлы» есеп жүргізудің практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін және кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтің тек аз болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті, ақиқатты нәтижелер көрсетіледі.
Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жөніндегі әкімшілік қағидалар мен салық органдары іс- кимылының нұсқалары анықталған, мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, анықталған табыстың жеке тұтынуға арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық салу объектісін анықтаудың әдістері. Салықтарды мәжбүрлі өндіріп алудың іс-шаралары белгіленген.
Салық төлеушінің (салық агентінің) белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау:

1. төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер сомасына өсімпұлды есепке жазу;
2. банктік шоттар мен касса бойынша шығыстық операцияларды тоқтата тұру;
3. салық төлеушінің (салық агентінің) салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен камтамасыз етілуі мүмкін.

Өсімпұл сомасы салықтық міндеттемені мәжбүрлі орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершіліктің өзге де шараларын қолдануға қарамастан есепке жаылып. төленеді. Өсімпұл, салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, Ұлттық банк белгілеген қайта каржыландыру ресми мөлшерлемесінің 2,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді коса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есепке жазылады. Салық заңнамасын бұзудың әр түрі үшін жауапкершілік анықталған, мысалы, салық органдарына есептемені белгіленген мерзімде тапсырмағаны үшін тәртіп бұзушыларға салықтық санкциялар қолдануға ұшыратады: жеке тұлғаларға 15 АЕК мөлшерінде айыппұл, лауазымды адамдарға, дара кәсіпкерлерге - 30 АЕК мөлшерінде, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын заңды тұлғаларға немесе коммерциялық емес ұйымдар болып табылатындарға 45, ірі кәсіпкерлік субъектілер болып табылатын заңды тұлғаларға - 70 АЕК мөлшерінде айыппұл салынады; салық төлеуші (салықагенті) салықтық есептемені тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 90 күн ішінде оны табыс етпесе Бұл айыппұлдар тиісінше 30, 40, 60, 90 АЕК-ге дейін өседі.
Банктік құжаттарда салық төлеушілердің тіркеу нөмірлерін берусіз операциялар жүргізгені үшін банктердің жауапкершілігі анықталған; шаруашылық жүргізуші субъектілерді мәжбүрлі жою кезінде бюджет апдындағы берешегі жағдайында олардың банктік шоттарындағы ақша калдықтары туралы салық органдарына мәліметтер бермегені үшін; салық органдарында салық төлеушілерді тіркеу есебіне қоймау фактілерін растайтын бұл органдардың құжаттарынсыз банктік шоттар ашқаны үшін. Мемлекетке едәуір залал келтірген салық заңнамасын қасақана бұзушылықтары үшін қылмыстық тәртіп пен жауапкершіліктің анағұрлым қатаң шаралары да белгіленген: шаруашылық жүргізуші субъектілердін жауапты тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес белгілі бір лауазымға ие болуы немесе шарттасқан мезгілге белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айрылумен жазаланады, қоғамдық немесе түзеу жұмыстарына, сондай-ак бас бостандығынан айрылуға тартылады.
Салық органдары салық төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды камтамассыз ету тәсілдерін қолданғаннан кейін, мәжбүрлі өндіріп алу мынадай тәртіппен: банктік шоттардағы ақша ееебінен; дебиторлық шоттардан; билік ету шектелген мүлікті өткізу есебінен; жарияланған акцияларды мәжбүрлі шығару түрінде жүргізіледі. Алайда аталған шаралардың бәрі салықтан жалтарынудын проблемаларын жоймайды. Тек салық қызметінің органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің төрттен бірін құрайды. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер табыстарды жасырудың аса жетілдірілген әдістерін қолданады, салық қызметінің бұрмаланған мәліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады.
Салық салудан жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тура салықтарды төлеуден жалтарыну көбірек таралған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну киынға түседі. Бірак банктердің қатысуынсыз тауар-ақшалай операцияларды жасау, яғни сатып алу-сату операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздерді, косылған құн салығын төлемеуді мүмкін етеді.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі өндіріс немесе айналыс шығындарын (шегерімдерді) арттыру арқылы табыстың мелшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған (көтерінкі) бага бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда багасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жазады. Осылайша амортизаңиялық аударымдардың сомасын көтермелеу мақсатымен жабдықтың және баска негізгі құралдардың құны көтеріңкіленуі мүмкін. Салық сапынатын табысты азайтуга сондай-ак төлеушінің қарамағына калдырылатын табысжәне кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (өзіндік құнға) жатқызу арқылы кол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормапардан тыс іс-сапар шығындары; негізгі құралдар сатып алу; нормалардан тыс өкілдік шығындарды төлеу; әр алуан мәдени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық бойынша жеңілдіктері бар ұйымдармен өнім (жұмыс, қызмет) жеткізіліміне жалган келісімшарт жасау (кейін кем жеткізуге немесе келісімшарттың орындалмауына салынған айыппұлдарды зиянға жатқызу ниетімен); материалдық құндылықтардың өндіріске берілген көлеміне қарамастан олардын бүкіл құнын шығындар есебінен шығарып тастау; жеке тұлғалардан тауар-материал құндылықтарын сатып алу және көрсетілген қызметтерге колма-қол ақша төлеу шығыстарын тексерілуі киын бастапқы құжаттар бойынша шығындарга жалған кіріктіру; салық заңнамасын бұзғаны үшін салық органдары есептеген айыппұлдарды, өсімпұлдарды есептеп шығару.
Шегерімдер (езіндік күн) қосылган құн салығын осы салынған тауар-материапдық құндылықтардың, қызметтердің әр түрінің бөлігінде шығындарға есептен шығару есебінен көтеріледі.
Табысқа салық салудан жалтарынудың кең тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен түскен түсім- ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылық киын анықталады, өйткені нағыз түсім-ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырган төлеушінің тауарының (қызметінің) козғалысымен байланыстырылатын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін көптеген баспа-бас айырбас пен өзге де шаруашылық-каржылық операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларының толық компьютерлендірілмеуі бұзушылықты айқындауга көп уақығғы қажет етеді.
Салық салудан жалтарыну бухгалтерлік есептін канағаттанғысыз койылуымен немесе оның жоқтығымен (мысалы, шаруа-фермер шаруашылықтарында) байланысты болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда шаруашылық қызметтін нәтижелерін калпына келтіру үшін: жұмсалынған электр куаты, баска ресурстар бойымша, есептеу приборларының көрсеткіштері бойынша, нактылы шығындар, айналымдар, активтердің құны, қызметтің ұқсас түрлерінің көрсеткіштері бойынша жанама немесе аналогиялық (үйлестік) әдіс қолданылады.
Төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығын төлемеу немесе толық төлемеу мүмкіндіктері табиғи тұлғаланымда, яғни кәсіпорын өніммен немесе бартер бойынша алынған өніммен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп-кисаптың тараған практикасымен байланысты. Мұндай жағдайларда киындықтар салық салу мақсаттары үшін төмендетілуі мүмкін табиғи еңбекақыны накты бағапаудан пайда болады. Жалған тұлғаларга нарядтар жазып беру, мердігерлік келісімшартты, контракт бойынша жұмыстарды «орындауға» жұмыскерлер тарту жолымен еңбекке ақы төлеу шығындарын асырып көрсету, құжаттық түрде ресімделетін сырт жактан жапган қызметтер көрсету практикасы кең таралган. Шегерімдерді (өзіндік құнды) асырып көрсету есебінен табысты жасыру оған кәсіпкерлік сфера иелерінің, басшыларының және жұмыскерлерінің тұтыну шығыстарын кіріктіру жолымен жүргізіледі. Бір мезгілде бұл тәсіл табиғи ақы төлеудің орны болатындықтан әлеуметтік және табыс салықтарын төлеуде үнемдеуге жағдай жасайды. Фирма есебінен басшыларга арнапған пәтерлер ұсталынады (офис ғимараты түрінде (көз бояп), службалық автокөлік, жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газет-жорналдарға жазылу ресімделеді). «Фирмалық киім-кешек» бабы түрінде жеке басына қымбат тұратын киім-кешек, аяк киім сатып апуды жасыруға болады.
Жалтарынудың баска сипатты жағдайлары:

1. Заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің келісілмегендігі, салық заңнамасы нормаларын бұрыс түсіндіруге апаратын тұжырымдаулардың анық еместігі, экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастардың практикасымен қабылданатын заңдардың болмауы жағдайында салық төлеушілер уақытылы салық мағлұмдамаларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды, бірак нормативтік құқықтық актілердегі кемістіктерден табыстарды жасырып калады.
2. Қосарлы бухгалтерия жүргізген жағдайда салық төлеушілер салықтық мағлұмдамалар, есеп- кисаптар, анықтамалар береді, салық органдарының талаптарын орындайды. Алайда, салық органдары ыңғайласпа тексерімдер жүргізуді қолданбайтындықтан салық төлеушілердің ресми есептерде еткізімнің төмендетілген төлемдері мен алынган табыстарды көрсету мүмкіндігі болады.
3. Салық органдарында тіркелмей кәсіпкерлік қызметпен айналыскан жағдайда кәсіпкерлер контракттарда, шот-фактуларда, банктік құжаттарда және т.б. ойдан шығарылған салықтөлеушінің нөмірін кояды, салық органдарының алдында есеп бермейді және, әдеттегідей, аз уақыт өмір сүреді.
4. Бюджетке төлемдер бойынша берешектін қордалануына қарай «салық органдарымен байланысын жоғалтқандар» санатына ауысу. Салық төлеуші жұмысын істейді, салықтық есептемені тапсырады, бірак бюджетке төлемдерді төлемейді және олардың қордалануына.қарай қолда бар активтерді іске асырады және салық органдарымен байланысты жогалтады. Тәуекелді азайту үшін, әдеттегідей, жалган мекен-жай және жалған тұлғалар пайдаланылады.
5. Жалған банкроттық: бәрі бір құрылтайшылар бірнеше фирмалар ашады, біраз уақыттан кейін активтерді бірінен баскаға ауыстырады, ал сонан кейін біріншісі банкрот деп танылады.
6. Жасалмаған операциялар немесе кетеріңкі бағалар бойынша жүкқұжаттар ұсынылады. Бұл нысан экономиканың кез келген секторына тэн және жалған бағаларды қолдану арқылы табысты азайтуға мүмкіндік туғызады. Бұл ретте оларды бухгалтерлік кітаптарда қамтып көрсету үшін жүк құжаттар жазылады, бұл оларға каржы-шаруашылық қызметтер түсетін табысты едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Жалтарынудың бұл тұрпаты аса кауіпті болып келеді және егер қызметтер шет жақта, белгілі бір елдерде (оффшорлық) көрсетілсе оны айқындау киын.
7. Жалған тұлғаларды пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық қызмет ресми бір тұлғамен байланыстырылады, бірақ іс жүзінде баскамен жүзеге асырылады.
8. Жеке тұлғаларға тауар беру және қызмет көрсету. Жалтарынудың бұл нысаны жеткілікті таралған және оны болдырмау қиын. Ол шағын коммерциялық кәсіпорындар арасында болады. Жекелеген тұлғапармен тікелей байланыс егер жеке тұлғалардың тиісті жүкқұжаттарды алуға айтарлықтай ынталығының болмауы жасырылган мәміле үшін жүкқұжаттарды жазбай-ақ тауарларды беруіне немесе қызметтер көрсетуіне мүмкіндік береді. Көптеген тауарлардың шет елден түсетіндігінен бұл нысанның халықаралық сипаты болады. Бұл жағдайда салықтан қос жалтарыну болады: біреуі импорт стадиясында, басқасы сату стадиясында болады. Кедендік іс жүзіндегі құн анықтауы киын болатын олардың нактылы құнынан бөлек болады.

Жеке тұлғапардың табыстарына немесе мүлкіне салық салу кезінде салық сапудың прогрессиясын азайту, заң бойынша табыстарға шегерімдер таралатын табыстарды көбейту үшін табыстарды бірнеше бөліктерге бөлшектеу әдісі қолданылады. Өндіріс шығындарын есептеу ерекшеліктерімен, фирмаларды, компанияларды, ұйымдарды тіркеу тәртібімен байланысты жалтарынудың басқа әдістері де мүмкін. Мәселен, жеделдетілген амортизаңды әдісін қолдану кезінде шығындарды көбейту және, тиісінше, фирманың таза табысын азайту (өнімге бағаның теңдігі кезінде) мүмкіндігі пайда болады. Өкілдік шығыстардың шығындарына, жарнамаға жұмсалынған шығындарға жазу да мүмкін. Көптеген жеңілдіктері бар немесе салық салу нормасы төмен аумақта салық салынатын объектіні жалган тіркеу әдістері қолданылады.
Әсіресе еңбекке ақы төлеуді өсіруге шектеуді алып тастаумен, өнім рентабелдігінің нормативтеріне және бағаны ырықтандыруға бақылаудың тоқталуымен байланысты салық заңнаманасын бұзушылық кең таралған. Бұл бағаларды шексіз өсіру арқылы салықтық төлемдерді кедергісіз тұтынушыларға - халықка аудара салуга мүмкіндік береді. Инфляция және өндірістің құлдырауы жағдайларында кең таралған еңбекке ақы төлеуге қаражаттарды шексіз айдау практикасын салық әдістерімен де шектеуге болады. Ол үшін экономикалық мағынада - еңбекке ақы төлеу қоры мен пайда сомасында табыска салық сапу пайдаланылады.Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы-экономикалық қатынастарда да ашылып отыр. Бұл үшін шетелден кең салық жеңілдіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің «салықтан бас сауғалауы» деп аталынатын пайдаланылады. Мұндай елде бизнесті тіркеу алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салық салудан алып шығаруға мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салық режімі нашарлайтын немесе заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес офшорлық, еркін, арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жалған еншілес компаниялар, филиалдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсатымен салықтық оңтайландыру жүзеге асырылады.
Салық сомасын төлемеу немесе азайтып төлеу «салықтық моралдің» құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарынумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс.
Салық төлеуден жалтарынудан салықтық міндеттемелерді қысқартудың заңды әдістерін білдіретін Салықтың жоспарлауды айыра білген жөн. Салықтық жоспарлаудың негізінде мына мүмкіндіктерді пайдалану жатыр: салық заңнамасының өзінде салынған мүмкіндіктер (ең алдымен жеңілдіктер мен преференциялар түрінде); заңнама проблемаларынан туындайтын мүмкіндіктер. Бұл ретте салық төлеуші заңды бұзбай салық төлеуден құтылады.