Қаратау

Қаратау – Еуразияның түркі тілдес халықтар қоныстанған аймақтарындағы биіктігі орташа және аласа тау жоталары. Алатаумен салыстырғанда Қаратауда жаз айларында қар жымылғысы болмайды, сондықтан осылай аталады. Қаратаудан шағын өзендер ғана бастау алып, тау алды жазықтарында құмға сіңіп кетеді. Мұндай таулардың беткейлері тасты, қорымды келеді. Қаратау атауы Орталық Азияда, Оңтүстік Оралда, т.б. түркі тілдес елдер аумағында (Түркия, Иран, Шыңжаң автономиялық ауданы, Кавказ, Қырым, т.б.) жиі кездеседі. Қазақстанда Қаратау жотасы деген атау (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында), Қаратау таулары (Маңғыстауда), Кетпен (Ұзынқора) жотасында да кездеседі.

Қаратау атауы — қазақтың тарихымен, ұлттық болмысымен біте қайнасып кеткен аномастикалық нысан, халқымыздың баспанасы, қарашаңырағы іспеттес рәмізге ие. 1723 жылғы “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” тауқыметін суреттейтін, өз кезінде нағыз ұлттық гимнге айналған “Елім-ай” жырындағы “Қаратаудың басынан көш келеді...” деп әспеттелетін мәртебелі тау осы. “Басында Нұх пайғамбардың кемесі қалған” Қазығұрт тауы да — Қаратаудың бір сілемі.

Қаратау – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысындағы тау жотасы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында орналасқан. Қаратау — Сырдария және Шу-Талас өзен алаптарының су айрығы. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 420 км-ге созылған. Ең биік жері — Бессаз тауы (2175 м). Жота қатарласа созылған Кіші Қаратау және Үлкен Қаратау жоталарынан тұрады. Бұларды бір-бірінен тауаралық ойыстар бөліп жатыр. Қаратаудың шығысы және Кіші Қаратау протерозойлық тақтатас және құмтастардан, оңтүстік-батыс Қаратау таскөмір жүйесінің әктас, құмтас, конгломерат және девонның жанартаутекті жыныстарынан түзілген. Қаратаудың оңтүстік-батысын Сырдария, солтүстік-шығысын Шу және Талас өзендерінің алаптары алып жатыр. Қаңтар айындағы орташа температура жотаның солтүстік беткейі мен баурайында –10°С, оңтүстік-батысында –6°С. Жазы ыстық әрі құрғақ, шілденің орташа температурасы 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200 – 400 мм, тауда 400 – 600 мм. Беткейлерінің топырағы қоңыр, қызғылт қоңыр. Тауаралық аңғарлар мен шатқалдарында бетеге, боз, көде, өзен аңғарларында тоғай өседі. Қазақстанның басқа жерінде кездеспейтін, каучук ретінде қолдануға болатын тау сағызы Қаратау қойнауында мол өседі. Таутеке, борсық, түлкі, қасқыр, түрлі тышқандар, сарышұнақ, т.б. мекендейді. Қаратау өңірінде жер асты суларының мол қоры бар. Қойнауында Қазақстанның ірі полиметалл (Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай, т.б.), фосфорит (Ақсай, Жаңатас) кендері шоғырланған.

Қаратау – Маңғыстау түбегіндегі аласа тау жоталары. Батыстан шығысқа қарай 110 км-ге созылып жатыр. Батыс Қаратау және Шығыс Қаратау жоталарынан тұрады. Ең биік жері – Шығыс Қаратау жотасында орналасқан Бесшоқы тауы (552 м). Үстіртті келген тау беткейлері сай, жыра, шатқалдармен тілімденген. Пермь кезеңінің метаморфтық құмтас, әктас және конгломераттарынан түзілген. Беткейінде жусан, қараған, етегінде тасбұйырғын өседі. Аңғары – жайылым. Тау баурайларында бұлақтар бар. Қаратаудың жер қойнауында темір, мыс кентастары, көмір, мұнай мен газдың қоры барланған. Батыс және Шығыс Қаратау аралығында Маңғыстау ауданының орталығы – Шетпе кенті орналасқан.