Аспап жасауға қолданылатын заттар
Аспап жасауға қолданылатын заттар (материалдар)
Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптарына қолданылатын материалдар түрі сан алуан және олар негізінен табиғи түрде қолданылады. Қазақ аспаптарының дыбыс бояуының табиғи түрде болуына негізінен осы заттар маңызды рөл атқарады. Олар: ағаш түрлері, мал терісі және металл түрлері болып үшке бөлінеді. Қайсыбір музыкалық аспаптардың пайда болуы, таралуы мен қолданылуы әр елдің табиғаты, жер асты және орман байлықтарымен де байланысты болып келеді.
Мәселен, әлемнің әр жерінде «әнші ағаш» аталатын ағаштар мен соған жақын өсімдік түрлері өседі. Мұны зерттеп-танитын сала ғылымда драмология деп аталады. XX ғасырдың соңында,Буркиндік жазушы Пасере Титинга мен Абиджан университетінің (Котд Ивуарда) этносоциология кафедрасының профессоры Жорж Ньяндоран Буа осы драмология ғылымының негізін салды және оның мәні мен міндетін анықтады. Соның нәтижесінде,бұл сала африкалықтар мен оған көршілес жатқан елдердің арасында біршама белгілі болды.
Латын және ағылшын тілінен аударғанда драмология сөзі қазақта «дабылды ағаштар туралы ғылым» мағынасын білдірсе, орыс тілінде ол «наука о барабанах» түріндегі мағынаға ие. Оның нақты айналысатын нысаны дабылды ағаштардан жасалатын музыкалық аспаптардың немесе сол аспап жасалатын ағаштың қасиеті, дыбыстық (акустикалық) ерекшелігі мен мөлшері, онымен байланысты болып келетін басқа да әрекеттер мен құбылыстарды зерттеп-тану болып табылады. «...Бір ғасырдан бұрын белгілі болған «әншідабылды ағаштар өнерінің» құпиясын білуге деген құштарлық ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда. Африкалықтарда «әнші ағаштармен» байланысты аңыз-әңгімелер мен мәліметтер кең тараған...», - деп жазады оның негізін салушы ғалымдар.
Шығыс халықтары әсіресе, корейлер дабылды-әнші ағаштарды аса қадірлеп-құрметтейді. «...Олардың ұлттық Енго аталатын мерекесі негізінен осы «дабылды ағаштарды күту», «дабылды ағаштарға тағзым ету», «дабылды ағаштар ойынын қарсы алу» ретінде аталып өтеді. Олардың дабылды-шулы дауыстары көмегімен көк Тәңірінен өсімдіктердің өсуін, құрғақшылық болмауын жалбарына сұрайды. Бұл жалбарыну сакральды деп есептеліп, осы күндері түрмеге қамалғандарға рақымшылық жасалып, жаза түрі тоқтатылады...», - деп сенген .
Қазақтың тұрмыс-салтында,ағаштан және оған жақын өсімдік түрлерінен музыкалық аспаптар жасаудың көпжылдық тәжірибесі қалыптасқан. Ағаш аспаптар жасауда ең көп қолданылатын зат. Ертедегі қолөнер шеберлері аспап жасауға көрінген ағашты ала салмаған. Аспаптар жасауға жалпақ және қылқан жапырақты ағаштардың қатты әрі тығыз түрлері қолданылады. Дәстүрлі музыкалық аспаптарды зерттеп-тануда ағаш түрлерін, сипатын, сапасын, беріктігін, дыбыс беру ерекшелігін білу аса маңызды.Ұлттық музыка аспаптары музейінің аспап жасау, жөндеу және қалпына келтіру шеберханасында,еліміз аймағында өсетін ағаштардың көптеген түрлері қолданылады.
Мысалы, қайыңның «ақ қайың», «көк кайың», «сары қайың», «қызыл қайың», «бұйра қайың», «шұбар қайың» аталатын түрлері бар. Олар мықты, берік, тығыз, қатты ағаштар құрамына жататындықтан, музыкалық аспаптарға жиі қолданылады. Отыз, қырық жылдық қайыңдарды белгілі дәрежеде кеп-тіріп алғаннан кейін музыкалық аспаптардың бөлшектерін дайындай беруге болады. Қайыңнан домбыра, жетіген аспаптарының шанағы, мойыны жасалады және кесінділерін ойып өрнек салынады. Қайың ағашы лак пен бояуды жақсы қабылдайды және дыбыс өткізгіштігі жоғары. Қайың Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, таулы, үлкен өзен бойларында өседі.
Шамшат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шамшат - жалпақ жапырақты, мықты, берік, әдемі, құнды ағаш. Ағаштың табиғи ақшыл түсі кепкен, боялған және лакталған кезде қызыл күлгін, қызғылт түске еніп өзгеріп кететін ерекшелігі бар. Бұдан музыкалық аспаптар жасалады, аспап бөлшектерін арнаулы пешке қыздырғанда жақсы майысады. Мәселен, домбыраның, сым ішек қобыздардың құрап жасалатын шанағын, дабылды аспаптардың шеңберін майыстырып, иіп жасауда шамшат оңай иіледі. Алайда ағашты жаңадан ғана кесілген кезінде қажетке жаратып үлгермесе, сызат түсіп, жарылып кететін зиянды жағы бар.
Алмұрт[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алмұрт - қатты, тығыз, өңі күлгін түсті құнды ағаш. Өңдеуге оңай көнгенімен тез майыспайды. Музыкалық аспаптар және оған қажетті кесінді бөлшектері жасалады. Қазақстанның таулы және оңтүстік аймақтарында өседі.
Емен[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Емен - жалпақ жапырақты құнды ағаш. Өңі-ақ сары, сарғыш қоңыр болып келеді. Емен ұзақ жылдарға дейін шірімейді. Майысуы, сызат түсіп жарылуы, кесілуі қиын, қатты, тығыз ағаш. Дыбыс жаңғырығы жоғары. Дабыл, дауылпаз, кепшік секілді аспаптардың шеңбері; шертпелі аспаптардың шанағы, бас, мойын, тиек, құлақ секілді бөлшектері жасалады. Қазақстанның шығыс, солтүстік аймақтарында өседі.
Қарағаш[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарағаш - қатты, тығыз, жақсы өңделетін жалпак жапырақты ағаш. Өңі - қызыл күрең, қоңырлау болып келеді. Көп жыл өмір сүретін ағаш болғандықтан, муаыкалық аспаптар және оның жекелеген бөлшектері жасалады. Төзімділігі мықты, әсемдеуге ыңғайлы. Қазақстанның барлық аймақтарында, әсіресе, таулы, оңтүстік және оңтүстік батыс өңірлерінде тығыз өседі.
Қызыл ағаш[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қызыл ағаш — қатты жынысты, түзу өсетін ағаш. Дыбыс жаңғырықтығы жоғары. Көбінесе ішекті аспаптардың шанағы, мойыны, тиек пен құлақ секілді бөлшектері жасалады.
Үйеңкі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Үйеңкі - жалпақ жапырақты, орташа тығыздықтағы, құнды ағаш. Үйеңкіден музыкалық аспаптардың ішінде, әсіресе, шертпелі домбыра, шіңкілдек, шертер, адырна аспаптары көбірек жасалады. Жұмсақ шабылып, тез өңделіп, жеңіл майысқанымен кесілуі қиын ағаш. Қазақстанның Орталық, Оңтүстік, Батыс және таулы, қырат өңірлерінде шоғырланып өседі.
Қандыағаш[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қандыағаш — құнды ағаш құрамына жатады. Оның «ақ қандыағаш», «қара қандыағаш» түрлері бар. Ақ қандыағаш кесілген кезде қан қызыл, күрең түске өзгеріп кетеді. Сол үшін де қандыағаш аталады. Кесу, шабу жұмыстарына оңай көнеді. Бұл ағаштан шертпелі аспаптардың мойны, сырнайдың ағаш қалыбы жасалады. Қазақстанның Ресеймен шекаралас солтүстік өңірлерінде өседі.
Шетен[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шетен жалпақ жапырақты, қатты, мықты, майыспайтын, оңай кесілмейтін құнды ағаш. Бұл қасиеті жағынан еменге ұқсас. Шетен көп жерде кездеспейді. Оның «кәдімгі шетен», «манчжурия шетені» аталатын түрлері бар. Өңі — ақшыл сары. Шетен қатты әрі шыдамды ағаш болғандықтан, одан құнды тұрмыстық бұйымдармен қоса музыкалық аспаптар жасалады. Қазақстанның оңтүстігіндегі Алматы облысының Шарын өзені ойпатында «Шетен бағы» өседі. Дүниежүзі бойынша Канададан кейін екінші орын алатын бұл бақ мемлекет қорғауына алынған. Терек- жұмсақ, өңдеуге жеңіл ағаш. Өңі - ақ, сары түсті. Ылғалды бойына көп ұстамайды. Терек шертпелі аспаптардың мойынын, түйметұғырын, соқпалы аспаптардың шанағын, сабын, аспаптарға салынатын ою-өрнектер жасауға қолданылады. Қазақстанның барлық өңірлерінде өседі.
Жаңғақ[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жаңғақ — қолдан егу арқылы өсетін бағалы ағаш. Жаңғақ өсетін жер аймақтары атымен аталатын «грек жаңғағы», «кавказ жаңғағы», «Орта Азия жаңғағы», «сахалин жаңғағы», «ақ жаңғақ» секілді түрлері бар. Өңі — қызыл күрең, еменге ұксас мықты, қатты жынысты ағаш. Жаңғақтан саз аспаптардың шанагы, мойыны, құлағы мен тиегі секілді бөлшектер, үрлемелі аспаптар ж\әне ою-өрнектер кесіп салынады. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында өседі.
Шырша[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шырша - қылқан жапырақты құнды ағаш. Музыкалық аспаптар жасауда дыбыстық (акустикаяъщ) қасиеті ерекше. Шыршаның «тяньшандық», «сібірлік», «кавказдық» және «қазақстандық» деген түрлері бар. Шыршаның ерекше дыбыс шығаратын түрлері Қазақстанның Орал және Оңтүстік шығыс аймақтарында өседі. Олардың дыбыс беру мөлшері 1200 гц шамасында. Қазақстанның таулы аймақтарында, Орал өңірінде және Оңтүстік шығыс таулы өңірлерде өседі.
Қарағай[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарағай — қылқан жапырақты жұмсақ, жеңіл, оңай өңделетін құнды ағаш. Дыбыс беру қасиеті жоғары болғандықтан, аспаптардың бет қақпағын салуға және басқа да қосалқы бөлшектерді дайындауға қолданылады. Оның «сағыз қарағай», «май қарағай», «у қарағай», «қыз қарағай», «алып қарағай», «самыр-сын бал қарағай», «ұрғашы қарағай» аталатын түрлері бар. Оның кейбір түрлері 300 жылдан аса өмір сүрді. Үрғашы қарағайдан жасалған қобыздың қыл ішегі дұрыс таңдап алынса, құнды саналады. Қазақстанның солтүстік, солтүстік-батыс аймақтарында өседі.
Сағыз қарағай[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сағыз қарағай — биік әрі тік өсетін ағаш. Қатты суыққа төзімді, 500 жылға дейін өсетін құнды ағаш. Өңі — қызыл күрең. Одан музыкалық аспаптардың негізгі бөлшектері жасалады. Сирек өсетін шетен, шамшат ағаштарының орнына қолданылады. Қазақстанның солтүстік және таулы аймақтарында өседі.
Самырсын қарағайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Самырсын қарағайы шырша ағашына өте ұқсас қылқан жапырақты ағаш. Дыбыс шығару жағынан шыршаны алмастыра алады. Дыбыс беру (акустикалъщ) мөлшері - 1000 гц. Қазақстанның оңтүстігінің таулы аймақтарында өседі.
Алып қарғай[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алып қарағай жуан болып өсетін қылқан жапырақты ағаш. Шірімейтін, мың жылдан астам өмір сүретін құнды да бағалы ағаш. Бұл ағаштан жасалатын музыкалық аспаптар күтіп ұсталса, мың жылдан аса ұзақ сақталады.
Арша[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Арша - қылқан жапырақты, жиырма жылдан аса өмір сүретін жасыл ағаш. Дыбыс шығару қасиеті шыршадан асып түседі. Аршадан ойып немесе шауып жасалынған аспаптар құнды саналады. Музыкалық аспаптардың негізгі бөлшектерін әсіресе, домбыда
Дереккөз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақтың музыкалық аспаптары