Виктор Франц Гесс
| Виктор Франц Гесс | |
| нем. Victor Franz Hess | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні |
17 желтоқсан 1964 (81 жас) |
| Қайтыс болған жері | |
| Ғылыми аясы | |
| Жұмыс орны |
Вена университеті |
| Альма-матер |
Карл және Франц Грац университеті |
| Марапаттары |
|
Виктор Франц Гесс (нем. Victor Franz Hess; 24 маусым 1883, Вальдштейн сарайы, Штирия, Аустрия-Мажарстан — 17 желтоқсан 1964, Нью-Йорк, АҚШ) — австриялық және америкалдық физик, 1936 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты (Карл Андерсонмен бірге), ғарыштық сәулелерді ашқаны үшін марапатталған.
Папа ғылым академиясының мүшесі (1961).
Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1883 жылы 24 маусымда Вальдштейн сарайында дүниеге келген (Пеггау маңында, Штирия герцогтігі, Аустрия-Мажарстан). Әкесі Винзенц Гесс Бавария князі Людвиг цу Эттинген-Валлерштейннің орманшылары қызметінде жұмыс істеді. Анасы — Серафина Эдле фон Гроссбауэр-Вальдштетт.
1893—1901 жылдары Грац гимназиясында оқыды[1]. 1901 жылы Грац университетіне оқуға түсіп, оны 1905 жылы бітіріп, кейін 1910 жылы докторлық дәрежесін алды. Штефан Мейердің көмекшісі болып Вена ғылым академиясы жанындағы Вена радий ғылыми-зерттеу институтында 1910-1920 ж жұмыс істеді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Гесс резервтік госпитальдің рентген бөлімін басқарды.
1919 жылы «ультрадиацияны» ашқаны үшін Либен сыйлығын алды .
1920 жылы ол еврей әйел Мария Берта Варнер-Брайскиге үйленді[2].
1921 жылы Гесс Америка Құрама Штаттарына барды, онда Нью-Джерсидегі United States Radium Corporation корпорациясында, сонымен қатар АҚШ тау-кен бюросында жұмыс істеді. Радийдің медицинада қолданылуын зерттеумен айналысады.
1923 жылы Грац университетіне оралды, 1925 жылы Грацтағы эксперименттік физика профессоры болып тағайындалды, онда қаржыландырудың болмауына байланысты ол негізінен ауа электр энергиясымен жұмыс істеді.
1931 жылы Инсбрук университетінде физика профессоры болды және жаңадан құрылған радиациялық зерттеулер институтын басқарды[1]. Венада алған радий күйігіне байланысты ол бас бармағын ампутациялап, көмейіне операция жасауға мәжбүр болды.
Аустрия неміс рейхіне қосылғаннан кейін (1938 ж. 12-13 наурыз) сенімді католиктік және космополит Гесс тұтқындалды. Ол қамаудан тез босатылды, бірақ 1938 жылы 28 мамырда зейнеткерлікке жіберілді, ал 1938 жылы қыркүйекте зейнетақысынан да айырды. Бұған қоса, ол алған Нобель сыйлығын неміс рейхінің банкноттарына айырбастауға мәжбүр болды.
Сол жылы Гесс әйелімен бірге нацистік қуғын-сүргіннен қашып, Америка Құрама Штаттарына көшті, сол жылы ол Фордэм университетінің, ал 1944 жылы Америка азаматтығын алды[3][4]. 1958 жылы зейнеткерлікке шықты.
1955 жылы оның бірінші әйелі қатерлі ісік ауруынан қайтыс болды, сол жылы Гесс өзінің медбикесі Элизабет Хонкеге үйленді[3].
Діні бойынша ол Рим-католик [5] болатын, өзінің діндарлығын түсіндіре отырып, 1946 жылы «Менің сенімім» [6] мақаласында бұл туралы өз пайымдауын жариялады.
Ол 1964 жылы 17 желтоқсанда Нью-Йорк штатындағы Маунт-Вернонда Паркинсон ауруынан қайтыс болды[2].
Маунт Гольвари зиратында Уайт-Плейнстегі жерленген[7].
Ғылыми жетістіктер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1911—1913 жылдары Гесс зерттеу жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде 1936 жылы физика бойынша Нобель сыйлығын алды. Көптеген жылдар бойы ғалымдарды атмосферадағы иондаушы сәулелену деңгейі туралы қызықтырды. Жерден қашық болған сайын радиация көлемі азаяды деп болжанған. Электроскопиялық әдістер радиация деңгейі туралы шамамен мәліметтерді ғана берді, алайда жоғары биіктікте радиациялық сәулеленудің деңгейі радиосәулелену көзіне жақындауға байланысты жоғарылағаны атап өтілді (яғни, ол сәулеленудің Жер бетіне қарағанда жоғары болд). Гесс бұл сұраққа дәлірек жабдықты пайдалану арқылы ғана емес, сонымен қатар жоғары биіктікте өлшеулер жүргізу, жабдықты шарға көтеру арқылы жауап бере алды. 1911—1912 жылдары ол 5,3 км биіктікте радиацияны жүйелі түрде өлшеп, денсаулыққа қауіп төндіретін күндіз де, түнде де[8] өрлеу жасады.
Гесстің зерттеулерінің нәтижелерін Вена ғылым академиясы жариялады. Гесс радиацияның 1 км биіктікке жеткеннен кейін ғана азайғанын, содан кейін ол көбейе бастағанын анықтады. 5 км биіктікте теңіз деңгейінен де жоғары болды. Оның тағы бір тұжырымы радиацияның ғарыштан шыққаны болды, оны 1925 жылы Роберт Эндрюс Милликен растап, оны «ғарыштық сәулелер» деп атады. Гесстің ашқан жаңалығы бөлшектер физикасы мен ядролық физикадағы зерттеулерге түрткі болды. 1936 жылы Карл Дейвид Андерсон ғарыштық сәулелерді зерттеудегі позитронды ашқаны үшін Нобель сыйлығымен марапатталды.
Естелік[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- 1970 жылы Халықаралық астрономиялық одақ Айдың арғы жағындағы кратерге Гесстің есімін берді.
- Гесс 1983 жылғы австриялық пошта маркасында бейнеленген.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Victor Franz Hess. Nobel Foundation (1936). Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 қыркүйек 2007.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 қазан 2007.
- ↑ a b Victor F. Hess, Physicist, Dies. Shared the Nobel Prize in 1936. Was Early Experimenter on Conductivity of Air. Taught at Fordham Till 1958 (19 желтоқсан 1964). Тексерілді 30 қыркүйектің 2012. «... under his supervision, the United States Radium Corporation in New Jersey. ... Dr. Hess married Marie Bertha Warner Breisky in 1920; she died in 1955. ...».
- ↑ a b Bill Breisky Essay: On Its Centenary, Celebrating a Ride That Advanced Physics. New York Times (7 тамыз 2012). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 тамыз 2021.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 тамыз 2012.
- ↑ Profile detail: Victor Franz Hess. Marquis Who's Who. Тексерілді, 7 тамыз 2012.
- ↑ Hess, Victor - Deutsche Biographie. Басты дереккөзінен мұрағатталған 31 қазан 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 17 мамыр 2020.
- ↑ Victor Franz Hess. «My Faith Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.». San Antonio Light Newspaper Archive. November 3, 1946, p. 52
- ↑ Grabstätte von Victor Franz Hess in den USA. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қазан 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 17 қазан 2020.
- ↑ Angelo Joseph A Nuclear Technology — Greenwood Press. — P. 121–124. — ISBN 1-57356-336-6.
Сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Өмірбаяны және Нобель дәрісі (nobelprize.org)Мұрағатталған 29 қыркүйектің 2007 жылы. (ағыл.)
| ||||||||||
- Алфавит бойынша тұлғалар
- Алфавит бойынша ғалымдар
- 24 маусымда туғандар
- 1883 жылы туғандар
- Вальдштейн сарайында туғандар
- 17 желтоқсанда қайтыс болғандар
- 1964 жылы қайтыс болғандар
- Нью-Йоркте қайтыс болғандар
- Алфавит бойынша Нобель сыйлығының иегерлері
- Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері
- Папа ғылым академиясының мүшелері
- XX ғасыр физиктері
- АҚШ физиктері
- Аустрия физиктері
- Вена университеті оқытушылары