Ергенек (топса түрі)

 Басқа мағыналар үшін Ергенек деген бетті қараңыз.

Ергенек. Суретін салған Ж.Шәйкен.

Ергенек – ағаштан жасалған бұйымдардың ашылып-жабылатын топса тәрізді қызмет атқаратын бөлшегінің атауы, топса түрі. Есіктің өте қарапайым түрі шарбақ тәрізді ергенек кемелдендіріліп, даму үрдісі барысында сөз болып отырған арнайы тетік пайда болуына байланысты тілдік заңдылық бойынша ол да бірдей аталды.

Сипаты мен атаулары

Ергенек құру тәсілі. ҚР ҰМ қорынан.

Ергенек тетік ретінде маңдайша мен табалдырыққа сұғыныла кіріп тұрады. Соған байланысты есік қақпағының бір босаға жақ жақтауы ұзынырақ етіп алынады. Жұмырлап жонылған қақпақтан ұзын шығып тұрған ол бөлік қаламдеп аталады. Ол маңдайша мен табалдырыққа сұғынып келетіндей етіп ойылады. Бұл ойықты қаламдық дейді. Аталған тетікті есіктен ажырату үшін оны сықырлауықтың ергенегі деп те атайды. Яғни есіктің сықырлауық деген де жалпы атымен қатар ергенек деген анықтама қосылып айтылады. Жарма қақпақтары ергенек арқылы байланысатын бөлшектері алмалы-салмалы келген мұндай есік түрі көшпелі ортаның талаптарына, көшіп-қонуға өте қолайлы болып саналады. Сондықтан да кең қолданыс тапқан мұндай есік түрлерін жасаумен арнайы мамандар айналысқан. Алайда бұл тетіктер оңай сынып, қолданыстан шығып қалу жағдайы жиі ұшырасады. Соған байланысты қазақта «Есіктен ергенек кетсе, иттен ұят кетеді» деген мәні мен мағынасы терең мәтел туындаған (бұл мәтелдің қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді деген нұсқасы да бар).
Кейін есіктің ашылып-жабылуын қамтамасыз ететін топсаның міндетін атқаратын барлық тетіктер жалпылама ергенек деп аталды.
Киіз үй есігінің дәстүрлі канондарды сақтай отырып жасаған ерекше түрі тетігіне байланысты ергенек немесе ергенекті сықырлауық деп аталды немесе қос қақпақты, сондай-ақ жарма есік деп те алуан түрмен аталады.
Киіз үйдің қосымша есігін де, қаша мен қораның және шөп шарбақтың аузына есік ретінде қойылатын қалқа да ергенек деп атала береді.

Әдебиеттер

• Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М., 1964;
• Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Таңдамалы шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы, 1979;
• Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар, 1981;
• Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
• Нұркеұлы Қ. Ұлттық мирас – ата мұра. Өлгий, 1991;
• Жәнібеков Ө. Жолайрықта. Алматы: Рауан, 1995;
• Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. Алматы: Қазақстан, 2000;
• Қазақтың киіз үйі. Фото-альбом. Жобаның авторы, директор Э. Агамалов. Атырау-Лондон, 2005;
• Диалектологиялық сөздік. Алматы: Арыс, 2007;
• ҚР ҰМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.