II Кир

	ІІ Кир; көне парс. Kuruš (ku-u-ru-u-š); ; аккад. Ku(r)-raš/-ra-áš; элам. Ku-raš; ; арам. Kwrš; көне грек. Κῦρος; лат. Cyrus
Лауазымы
	Ахемен мемлекетінің патшасы
	Ахемен мемлекетінің патшасы
б.з.б. 559 — 530
Ізашары	жаңа лауазым
Ізбасары	Камбис II
	Аншан патшасы
	Аншан патшасы
б.з.б. 559 — 530
Ізашары	Камбис I
Ізбасары	Камбис II
Өмірбаяны
Діні	Заратуштра
Дүниеге келуі	Б. з. д. 559; Аншан
Қайтыс болуы	Б. з. д. 530; Сырдария өзенінің маңы
Жерленді	Пасаргады
Династия	Ахеменидтер
Әкесі	Камбис I
Анасы	Мандана
Жұбайы	Кассандана
Балалары	ұлдары: Камбис II, Бардия ; қыздары: Артистона, Атосса, Роксана
Әскери қызметі
Атағы	бас қолбасшы
ІІ Кир Ортаққорда
	өңдеу

ІІ Кир немесе Ұлы Кир (көне парс. Kuruš (ku-u-ru-u-š); туған жылы белгісіз – б.з.б. 530) – Ахеменидтер әулетінен шыққан парсы патшасы (б.з.б. 559 – 530).

Камбис I мен мүмкін, Мидия патшасы Иштувегудің (Астиаг) қызы Мандана ханшайымның ұлы.

Кирдің шығу тегі

Кир Персияның басты пасадгарлар тайпасынан шыққан Ахменид құрған Ахменидтер династиясының патшасы Камбис І–дің ұлы. Эламның оңтүстік–шығысындағы Аншан патшасы ретінде Набодин Кирді сайлады. Тура осылай Набонид пен Кир хроникасын жасаған вавилон абыздары әрекеттенді. Өзінің вавилондықтарға айтқан сөзінде Кир «Аншан патшалары» деп өзінің ата бабасын атады:

«Мен – Кир....Камбис, Аншанның ұлы патшасының ұлы, Кир, Аншанның ұлы патшасының немересі, Теисп, Аншаның ұлы патшасының ұрпағымын...».

Мұнысы Кирдің вавилон тексттерінде бұрыннан кездесетін эламдық Аншан ауданының патшасы саналуы Кирдің эламит екендігін болжауғы жол береді.

Кирмен замандас өнер туындылары бұрынғы замандағы Персия патшалығының элам мемлекеттігі мен өнеріне деген әсерін көрсетеді. Алайда, Кирдің арийлік болғандығы дәлелденген. Оның Аншанмен байланысы толық түсініксіз, мұндағы жалғыз түсіндірме, мүмкін, Кирдің Элам орнын басқан шығыс мемлекеттен болуы, сондықтан ресми мерекелік жазуда ол аншан патшасы деп аталды. Ол да өзі осы вавилондықтар көздері алдында одан сайын көтере беретін ежелгі терминге бас сұқты. Оның үстіне кезінде Элам патшаларының қолында вавилонның болғандығы белгілі. Аншан патшасының титулына ие бола тұрып жаңа құрылған монархияның иесі ежелгі салт дәстүрлер мен өзге де оған тиесілі жағымды символикасының мұрагері саналды. Набонид хроникасында Мидияны жаулап алғаннан кейін Кирді Персия патшасы сайлады.

Кирдің бабалары

Кир парсылық жетекші кландар пасаргадтар тайпасы, аңызға айналған Ахемен негізін қалаған Ахеменидтер әулетінен шыққан Камбис I-нің ұлы. Набонидтің өзі Кирді Аншанның патшасы атақ берді, яғни Эламның оңтүстік-шығысындағы аймақтардың бірі, сондай-ақ Набонид пен Кирдің шежіресін жасаған Вавилон діни қызметкерлері де солай жасады. Вавилондықтарға жасаған өтінішіне сәйкес, Кир өзінің ата-бабаларына «Аншанның патшалары» деп атады: «Мен - Кир... Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, Камбисдің ұлы, Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, Кирдің немересі, Аншан қаласының патшасы, ұлы патша, Теисптің ұрпағы».

Ежелгі заманнан бері Вавилон мәтіндерінде айтылған Элам аймағының Аншан патшасы Кирдің бұл мәлімдемесі оның эламдық болғаны туралы ойлауға негіз береді. Кирдың қазіргі заман өнері Парсы патшалығының ең ежелгі кезеңінде элам мемлекеттілігі мен өнерінің әсерін көрсетеді. Алайда, Кирның арийлік екендігі дәлелденген. Оның Аншанмен байланысы мүлдем анық емес, тек Кирның шығыс жағынан, Эламның орнына келген мемлекетінен келген, сондықтан, ресми салтанатты жазуында ол Аншанның патшасы деп аталады. Вавилондықтардың көз алдында оған бұрынғысынша құрмет көрсететін ежелгі қасиетті терминді пайдаланды, сонымен қатар Эламның патшаларына Вавилон тиесілі болғандықтан, батысқа жорық жоспарын өзімен әкелді.

Кирдің балалық шағы мен жастық шағы

Кирдің туған жылы белгісіз, бірақ ол б.з.д. 600-590 жылдар аралығында туылған деп есептеледі, б.з.д. 593 жылы болуы мүмкін.Балалық және жастық шағы туралы тек бір-біріне қайшы келетін аңыздар арқылы ғана белгілі. Грек тарихшысы Ксенофонт б.з.д. V ғасырында Ұлы Кирның өмірі туралы әртүрлі жолдармен айтылған деп жазады.

Геродоттың айтуы бойынша, Кирдің анасы Мидия патшасы Астиагтың (Иштувегу) қызы Манданаға ұлды болады және ол әлемнің әміршісі болады деп болжаған. Бұған жол бермеу үшін Астиаг қызын мидиялыққа емес, парсыға тұрмысқа берді, бірақ немересі оның орнына патша болуынан қорқып, Парсыдан жүкті Мандананы шақырды және ол ұлы тапқан кезде, оны көзін жойды шешті. Ол осы тапсырманы оның қадірлі Гарпагына жүктеді. Өз кезегінде Гарпаг баланы Астиагтың құлдарының біріне, малшыға берді және жабайы аңдарға толы тауда қалдыруды бұйырды. Бірақ малшы баланы үйіне әкелгенде, әйелі тапқан бала дүниеге өлі болып келгенін білді. Әке-шешесі патшалық ұлды өздері тәрбиелеуге шешім қабылдады және өлген баланы таудағы аулық орынға қалдырып, оның Астиагтың немересің сәнді киімдерімен киіндірді. Бұдан кейін малшы Гарпагқа оның бұйрығын орындағанын хабарлады. Гарпаг, бұл шынымен де солай екендігіне көз жеткізу үшін адал адамдарды жіберіп, нәрестенің мәйітін тексеріп, оны жерге көміп тастады. Осылайша Кирдің балалық шағы патшалық құлдар арасында өтті.

Бала он жасқа толғанда, балалармен ойнап жүргенде патша болып сайланды. Бірақ мидиялық ақсүйектің ұлы оған бағынудан бас тартты, ал Кир оны ұрып-соғып жазалады. Бұл баланың әкесі Астиагтың құлы патша шенеулігінің балаларын ұрып-соғады деп шағымданды. Кир Астыгқа жазалау үшін әкелді, ол бірден оның алдына немересі екендігіне күдіктенді, өйткені ол о да әулетінің ұқсастықтарын байқады. Шынында да, малшыны азаптау астында сұрақ қою арқылы Астиаг шындықты білді. Кейін ол Гарпагты қатал түрде жазалады: оны кешкі асқа шақырып, жасырын түрде өзінің ұлының етімен дәм татқызды. Сосын Астиаг оның немересінен әлі де қауіп төніп тұр ма деген сұрақпен қайтадан сиқыршыларға келді. Олар Кир балалармен ойын кезінде патша болып сайланғандықтан, алдын-ала айтылған сөздердің орындалғанын айтады, сондықтан оған қорқудың қажеті жоқ деп жауап берді. Кейін Астиаг тынышталып, немересін Парсыға ата-анасына жіберді.

Бірақ Геродот өзінің нұсқасын жалғыз деп айтқан жоқ - ол тағы төртеуі бар екенін айтты. Оның нұсқасы тек жалғыз болмады, сонымен қатар түпнұсқа емес, ол рационализмге жол берді. Мысалы, Юстин мен ұқсас әңгімелерге сәйкес, жабайы аңдарға жем қылуға қалдырылғанда, Кирді емізген грекше Кино, мидийше Спако («ит» мидийше спако) деп аталатын оның иті малшының әйеліне айналды.

Ктесий жазған тағы бір нұсқасы өте қызықты, ол бізге Николай Дамаск арқылы жетіп, өзіндік ерекшеліктің айқын белгілерін анықтайды, Ктезиядің құнды парақтарының бірі. Оның айтуынша, Кир Астугтың қызметшісіне дейін көтерілген кедей мардиандық қарақшы Атрадаттың ұлы болған (мардтар көшпелі парсы тайпасы болған). Вавилондық сиқыршылардың болашақта болатын ұлы істі болжауы Кирді Парсыға қашып, бүліктің басталуына себеп болды.

Барлық грек жазушыларының пікірінше, Кирдың аты туған кезде оған берілмеді, кейін ол таққа отырған кезде алды. Атаудың этимологиясы белгісіз. Плутархтың айтуынша, оны Күннің құрметіне атады (парсы халықтық этенологиясы Kurash «Кир» зерд. hvare деп аталады), себебі Күн парсыша «Кир». Страбоның айтуынша, Кир патшаның аты Пасаргадқа жақын орналасқан Кир өзенінің құрметіне берілген. Парсылардың патшасы осы өзеннің атыналып, өзін Аградаттан Кирге өзгерткен сияқты. Юстин, бәлкім, есімнің мағынасын «бақташы» деген сөзге сілтеме жасай алады: «Ұл бала, бақташылардың арасында өмір сүріп, Кир атауын алды».

Мидияға қарсы көтеріліс

Кирдің парсы тайпаларының көсемі болуы

Кир басшылығы 29 жылға созылды дейтін Геродотқа сенер болсақ, б.з.б 559 жылы Кир Персияның отырықшы тайпаларының арасында басты рөл атқарған пасадгар тайпасының көсемі болды. Олардан басқа союзға марфийлар мен маспийлар кірді. Олардың барлығы Мидия патшасының әсерінде болды. Ол кездегі Персия мемлекетінің орталығы интенсивті құрылыс жұмыстары Кирдің бастапқы басқару периодына сай келген, Персия мемлекетінің алғашқы астанасы болған Пасаргады қаласының айналасында орналасты. Парсының қалалары мен жазықтарында тұрақтаған киртилер, мардтар, сагартийлер және кейбір көшпенді тайпалар, сонымен қоса карманилер, панфиалилер, дерушилер отырықшы тайпаларын Кир кейінірек, Мидияны басып алғаннан кейін жүзеге асырды. Мовсес Хоренатсиде көрініс тапқан, армян ұлттық аңызына сәйкес Мидия патшалығын армян патшасы Тигран Кирмен одағы және оның көмегінің арқасында жеңді. Бұл хабардың тарихи дәні б.з.д. V ғасыры - IV ғасырдың бірінші жартысындағы грек тарихшысы Ксенофонттың «Киропедия» туындысында болған хабарымен салыстыру кезінде анықталды. Мұнда Кир және армян ханзадасы Тигран достар ретінде көрсетіледі, кейінірек Тигран армян әскерімен Кирдің жорықтарына қатысады.

Мидияға қарсы көтерілістің басы

Б.з.б 553 жылы Набонид жазуына сәйкес Кир мидиялық патша Астиагқа қарсы шықты. Геродот пен Ктесий перстер мен мидиялықтар соғыстарын нәтижесі көбіне Мидияда болған Астигам басқаруына наразы болған партияның болуымен және азғындаушылық болуымен шарттанды. Геродот бойынша, осы екі патшалықтың арасындағы соғыс себебі Астиаг қатты өкпелеткен атақты мидиялық Гарпагтың астыртын сөз байланыстыруы болды. Ол алдымен Астиагтың қатаң басқаруына наразы болған атақты мидиялықтарды жинап, кейіннен Кирді көтеріліс жасауына үлесін қосты.

Мидияның құлауы, астыртын сөз байласу мен наразылықтан басқа тағы династиялық дағдарыспен қолданылды: барлығымызға жетімді деректер бойынша Астигатың ұлы – мұрагері болмады. Ктесий мұрагер деп оның жездесі Спитамуды айтады. Мидия еш күрессіз құлады: Ктесий тіпті Астиагтың жабуылы мен жеңісі туралы жазбады. Геродот, не дегенмен, оның кәрілер қару жарақтандыруына дейін жеткен өжеттігін жоғары бағалады.

Бүлікшілердің жеңісі

Грек және Вавилон тарихамаларында Кирдың Мидияға қарсы көтерілісі 3 жыл созылғандығын мәлімдейді. Сондай-ақ, б.з.д. 550 ж. Набонид шежіресінде айтылған:

«Ол (Астиаг) өзінің қалған әскерін жиып, Кир, аншан патшасына оны жеңу үшін қарсы шығады. Алайда Иштувегу (Астиаг) әскері оның өзіне қарсы шығып, ұстап, Кирдің қолына тапсырады. Кир оның астанасы Экбатанаға барады. Күміс, алтын, Экботана қаласының бар асыл қазыналарын ұрлап, Аншанға алып кетті....»

Осылайша, Астиаг пен Кир арасындағы соғыстың үш жылға созылғандығы және соғыс тек сөз байланысу арқылы ғана парсылардың пайдасына шешілгені көрінеді.

Соңғы шайқастың қайда болғаны, Ктесийдің Пасадгардының етегінде болды дегені дұрыс, дұрыс еместігін біз біле алмаймыз. Ктесий бір аңызға шолу жасай осындай ойға жетті. Онда Пасадгады жеріне келген әр бір патша осы қаладағы әйелдердің қолына бір-бір алтын тиын ұстатуы тиіс, мысалы, бір шайқас кезінде көрсеткен көмегі үшін мәңгі рақым ету ретінде. Мысалы, бір әйелдер мен аналарымен ұялтылған парсылар табандырақ шайқаса бастады.

Осындай әдет-ғұрып, шын мәнінде, болуы мүмкін, Ұлы Ескендір осыны орындаған. Бірақ ол басқада себебтерден шығуы мүмкін: әдет-ғұрыптары ұмытып кеткен көптеген халықтар үшін, әйгілі тарихи немесе мифологиялық кейіпкерлерге қатысты түсініктеме берді.

Кир - Мидия патшасы

Кир мидия астанасы Экбатананы жаулап алып, өзін-өзі Мидия патшасы титулын қабылдап, Парсы мен Мидия патшасы ретінде жарияланды. Кир қолға түскен Астиагты өлтірмей, тіпті Ктесийге сенер болсақ, оны Парканиядағы билеушінің өкілі сайлады және оның қызына үйленді. Астиагқа жақын жандардан ең көп азап шеккен мүмкін мұрагер Спитама ғана болды, ал өзге жағдайларға келсек, бұл көтеріліс бар жоғы әулет өзгерісі саналды.

Мидия мен мидиялықтар Ахменидтер басшылығы кезінде ешқандай қуғын сүргінге ұшырамай, парсылармен қоса бір сатыда есептелді. Экбатана Персеполис, Пасаргады және Сузымен астана болып қала берді. Мұнда патша жазғы уақыттын өткізді. Мұның барлығы жергілікті халықтың Парсының Мидияның жалғасы ретінде қарауына ықпал етті. Кирдің Мидия жеріндегі басшылығы Астиагпен көкейкесті байланысымен шарттанды. Парсылар мидиялықтардан ассириялыққа дейін көтерілген басқару жүйесін алды.

Мидияны жаулап алғаннан кейін Кир келесі 2 жыл аралығында бұрынғы Мидия державасын кірген елдерді жаулауға кірісті: Парфия, Армения, Грузия. Олар парсыларға ерікті түрде берілді. Сол жылдары парсылар Элам жерін жаулап алды. Мидия державасының жерлерін жаулап ала жүріп Кир оның халқының көтерілістерін басып отырды. Бірде-бір дерек көзі бұл туралы айтпаса да, керең деректер мысалы, Ксенофонтта көруге болады.

ІІ Кир–нің Кіші Азиядағы табыстары

Лидияны басып алуы

Б.з.б 547 жылы Кир жағына ерікті түрде Киликия өтім, оған әскери күш берді. Бұл үшін Кир ешқашан оған страптарды жібермей, қажет болған жағдайда ақша төлем тұратын жергілікті басқарушыларды орындарында қалдырды.

Осылай, Кир Лидия мемлекетінің – Таяу Шығыстың ең құдіретті елдерінің бірінің шекарасына қатты жақындап алды. Геродоттың сөздеріне сүйенсек, соғыс инициативасы Лидия патшасы Крезге тиесілі болды. Б.з.б 547 жылы лидиялықтар мидиялықтар қол астындағы және парсылардың жеңісінен кейін соған өткен Каппадокияға басып кірді. Сонда Кир де аттанды, жолдан өз әскерін өткен аумағындағы елдер қатарынан толықтыра өтті. Крезді өз ойынан қайтару үшін Иония мен Эолида қалаларына хатшылар жіберді. Бірақ кішіазиялық гректер күтім позициясын алуды жөн көрді.

Галис өзенінің шығысындағы Птерия қаласында қанды шайқас орын алды, бірақ, оның ешқандай нәтижеге алып келмеді, еш жақ шайқасты бастауға батылы жетпеді. Крез өзінің астанасы Сардыға бет алды. Онда ол өзінің Мысыр, Спарта, Вавилон сияқты одақтастардың көмегімен жақсылап дайындалуға кірісті. Бірақ, Кир қарсыласының барлық қалаулары мен іс әрекетін біле тұра онысына жол бергісі келмей, артынан Сардыға бет алды. Сарды тұрғындары мұндай шабуылды еш болжай алмай, парсылардың әскерін тек қала қабырғасына келгенде ғана байқады. Крез өзінің әскерін алып шығып, Сарды алдына шықты. Кир өзінің мыңбасы, мидиялық Гарпагтың ақылын тыңдап, арбада тұрған түйелердің барлығын әскер басына садақшылармен бірге қойды. Лидиялық әскердегі аттар таныс емес иісті сезіп, түйелерді көре салып қашып кетті. Алайда Лидиялық шапқыншылар аттарынан ырғи түсіп, жаяу шайқасты, бірақ Кир әскерлерінің шабуылынан қайта Сардқыға қайтып, акропольде тығылуға мәжбүр болды. 14 күндік қамалдан кейін парсылар акропольді алды. Ал Крез тұтқынға түсті.

Грек авторларының мақұлдауынша Кир Крезді аяп, өмірін сақтады. Геродоттың айтуынша, Сарды б.з.б. 547 жылдың қазан мен желтоқсан аралығында жауланды. Крез жеңілгеннен кейін иондықтар мен эолилықтар Сарды хатшыларын Кирге жіберді. Өз қалалуларында олар Кирмен бірге Крезбен жасаған шарт негізінде жаңа шарт құруды сұрады. Алайда Кир олардың кезінде мидиялықтарға қосылуынан бас тарқандығын айтып, өзінің қандай шарттарды қоятындығын айтты. Мұны білген кішіазия халықтары Спартаны көмекке шақырады, бірақ олар көмекке келмеді. Тек Милет қана өз еркімен парсыларға бағынды, ал Кир Лидия патшасымен жасалған шарттармен онымен де одақ құрды.

Иония, Кария, Ликияны жаулау

Кир шығыс елдерге кеткендігін қолданып қалмақшы болған, Кир кетер алдында Крез асылдарын сақтауға қалдырған лидиялық Пактий б.з.б. 546 жылы перстерге қарсы шықты. Алтын арқылы ол баскесерлерді жалдап, грек теңізалды тұрғандарын көтеріліске қөсылуға құптады. Онан соң ол Сардыға аттанып, акрополольді камалдады. Көтерілісшілерге қарсы Кирдік полк басшысы мидиялық Мазар шықты. Перстердің әскерінің келе жатқандығын білген Пактий алдымен Киму қаласына, сосын Митилену қаласына, соңынан, Хиос қаласында барып, жергілікті тұрғандармен ұсталынған еді.

Лидия көтерілісін жаншыған Мазар Кіші Азияның грек қалаларын басып ала бастады.

Ионияны жаулап алған Гарпаг жан жалдап карийларға, кавнилерге жіне ликийлықтарға барды. Карий халқы перстерге жеңіл берілді. Түбекте орналасқан Книд тұрғындары матриктен бөліп тұратын кішкентай арық қазып, өздерін арал деп жариялағысы келді, бірақ қатты гранитке кезігіп, жұмыстарын тоқтатты, кейіннен олар да берілді. Біраз уақыт бойы тек бір тайпа-песадийліктер қарсыластық көрсетті. Олар Лида атты тауды тұрақтап, Гарпагтың жолында біраз қиындық туғызды.

Тек ликиялықтар мен кавнилықтар көпсанды перс әскеріне соңғы күштер қарсы тұрғандар болды. Ликиялықтар Ксанфқа қарай лақтырылды. Онда олар акропольге әйел, бала-шаға, құлдарды түгел жиып, оны отқа лақтырды, ал өздері шайқаста қайтыс болды. Өзінің адалдығы үшін Гарпаг Лидияны мұрагерлік қолданысқа алды.

Вавилонды бағындыруы

Б.з.б. 539 жылдың көктемінде персия әскері Вавилонға қарай бағыт алды. Бұл қиын заманда Набонид патшаны тастап, Кир жағына Гутиум аймағының әкімі Угбару өтеді. Геродот сөздері бойынша Гиндтан өткен кезде ақ киелі аттардың бірі суға батып кетеді. Кир ашуланып, өзенді жазалауды бұйырды. Жаз уақытында перс әскері 360 канал ашып, өзеннің суын ағызып тастады. Мүмкін Кирді Новуходоносордың гидравликалық құрылыстары ұстап қалды. Бір көзге ақымақтық көрінетін іс ойға қонымды идея деп саналуы да мүмкін. Тоғытқан жердің суын қайта таратып, оны өтімді ету. Кир өз жорығын тек осыдан соң ғана жалғастырды.

Вавилон әскері Опис қаласының маңында лагерь құрды. Бірақ Кир қыркүйектің 20-ыншы жұлдызында күтпеген жерден Мидия қабырғасын батыстан айналып өтті. Набонидтің ұлы Валтарас бар күшті гарнизонды Кир жіберген Угбару корпусы айнала қоршады. Кирдің өзі Опис жанында тұрған Набонид әскеріне сырттай соққы берді. Бұл шайқаста вавилон әскері жеңіліске ұшырап, қашуға тура келді. Набонид қалған – құтқан адамдармен Вавилонға қайтып оралмақшы болды, бірақ қайтар жолды Угбару жауып, ол Борсиппеде тығылды. 10 қазанда ол қарсылықсыз Сиппарда үсталынды. 12 қазанда Угбару Вавилон жеруне басып кірді.

Қала орталығында парсы әскерлеріне қарсы тұрмақшы болған Вальтасар мерт болды. Угбару, Гутиум көмекшісі, Вавилонға басып кірген әскерлерді басқарған адам лезде ұрлық пен азғындыққа қарсы шаралар қолданды. Вавилонның құлағанын және ұлы Вальтасардың қайтыс болғандығын естіп, Борсиппадан кетіп, ерікті түрде тұтқынға берілді.

Дереккөздер

II Кир

Мазмұны