Лактация

Лактация (лат. lactare – сүт болу, емізу), сүттену — сүт безінде сүттің түзілу, жиналу және оның мезгіл-мезгіл бөліну процесі. Сүттену кезеңі деп желінде сүт түзіліп және осы процесс тоқтағанға дейінгі аралықты атайды. Лактация кезеңі лактогенез (уыздану) процесінен басталып, лактопоэз (сүт түзу) процесіне ұласады.

Лактогенез — буаздықтың соңғы күндері мен мал төлдегеннен кейінгі алғашқы күндерде сүт бездерінде секрециялық процестің басталуы. Осы процестің әрі қарай дамуын әрі жалғасуын лактопоэз дейді. Жабайы аңдарда Лактация кезеңі төлді емізу мерзімімен шектеледі. өсақ кемірушілерде ол 10 — 20 күнді құраса, кашалоттарда 25 айға созылады.

Сиырда Лактация кезеңінің ұзақтығы жылына 305, ешкіде 240 — 300, түйеде 300, қойда 120 — 150, биеде 180 — 210, мегежінде 60 күн. Адамда сүттену процесін жүктілік кезіндегі даму сатыларынан өткен сүт безі қамтамасыз етеді. Жаңа босанған ананың сүт безінен алғашқы күні бірнеше тамшы уыз бөлінеді. Одан әрі сүт бірте-бірте көбейеді. Лактация организмнің көптеген функционалдық жүйелерінің (ас қорыту, қан айналым, тыныс алу, тағы басқа) дұрыс қызметінің нәтижесінде жүреді. Дұрыс тамақтанған, күтімі жақсы ананың сүт безінен тәулігіне 2 — 3 л сүт бөлінеді. Малда (сиырда) буаздықтың алғашқы жартысында өзектер жүйесі мен түтікше бездердің дамып, жетілуі аяқталады.

Буаздықтың 5 — 7 айында желіннің безді құрылымы қалыптасып, 6 — 8 айлар арасында миоэпителийлік клеткалар пайда болады. Мал төлдеуден 2 — 3 ай бұрын желін паренхимасының клеткалары май түйіршіктері бар секрет түзе бастайды. Бірақ бұл уыз да, сүт те емес. Желін тек мал төлдер алдында ғана уызданады. Сүт түзілу процесі бірнеше сатыдан өтеді: 1) сүт құрамына енетін заттарды қаннан сүзу; 2) сүттің өзіне тән құрамаларын түзу; 3) түзілген заттардың біраз мөлшерін кері сору. Орта есеппен желін безінің әр грамы тәулігіне 1 мл сүт түзеді. Сиыр желіні әр минутта 0,6 г белок, 0,82 г қант және 0,7 г май түзе алады. Сүтте қанда кездеспейтін казеин, бета-лактоглобулин, альфа-лактоальбумин, лактоза, т.б. заттар пайда болады, ал сүт майы қышқылдық құрамы жағынан плазма мен ұлпа липидтеріне ұқсамайды. Қанмен салыстырғанда сүтте қант 90 — 95, май — 26, кальций — 14, калий — 9 есе көп, белоктар — 2, натрий — 7 есе аз.

Сүттің түзілу қарқынына малдың тұқымы, күтіп-бағылу жағдайы, ас қорыту және зат алмасу деңгейі, сүттену кезеңінің сатысы, тәулік мерзімі (күндіз сүт көбірек түзіледі), сауу жиілігі, т.б. әсер етеді. Толассыз түзілген сүт альвеолдар, майда, орташа және үлкен сүт өзектері мен қуыстардан алдымен альвеолдар қуысы мен сүт жолдарына, содан кейін орташа және ірі сүт өзектері мен желін қуысына толады. Желін альвеолдары қуысының 60 — 70%-ы сүтке толған соң, сүт желін қуысына өтеді. Сүт жинау мал сауылғаннан соң 5 — 6 сағ-тан кейін басталады. Егер мал уақтылы сауылмаса желіндегі қысым жоғарылап, сүт түзу процесі баяулайды. Желіннің сыйымд. жүйесіндегі қысым капилляр қысымы деңгейіне (35 — 50 мм сын. бағ.) көтерілген соң, сүт түзу баяулайды. Бұл мал сауылғаннан 10 — 12 сағ өткен соң (желін сүтпен 85 — 90%-ға толғанда) байқалады. Желіндегі қысым 50 мм сын. бағ-нан асқанда сүт түзу процесі тоқтайды. Оған альвеолдарға келетін капиллярлардың қысылуы, желін арқылы өтетін қан мөлшерінің азаюы, безден өнімдерді шығару процесінің қиындауы әсерін тигізеді. Бұл кезде белоктар мен суда еритін қосындылар клеткалар мембранасындағы жасушалар арқылы шығарылады да, май глобулалары клетка ішінде қалып қояды. Сондықтан, мал сирек сауылса, сүттің майлылығы төмендейді. Малдың сүттілігі желіннің сыйымдылығына байланысты. Биелер желінінің сыйымд. 1 — 1,5 л (кейде 2,5 л), сиырларда 18 — 25 л, ал өте сүтті сиырларда 40 — 50 л-ге дейін жетеді.

Сут беру процесі

Сүт беру — күрделі рефлекторлық процесс. Бұл 2 кезеңде өтеді: 1) таза жүйкелік кезеңінде желін рецепторларының қозуынан пайда болған тітіркеніс қысқа рефлекторлық доға арқылы сүттің ірі сүт өзектері мен желін қуысына бөлінуін қамтамасыз етеді; 2) нейрогуморалдық кезеңінде желіннен келген тітіркеніске жауап ретінде миоэпителий клеткалары жиырылып, альвеолдар қуысы мен майда сүт жолдарындағы сүт бөлінеді. Сауын малында гипофиз рефлекторлы түрде желінді жуғанда, уқалаған кезде, төл емгенде, мал сауылғанда қозады. Сүт беру процесі шартсыз рефлекторлық жолмен де, шартты рефлекторлық жолмен де жүреді. Дағдылы сауу жағдайларымен қабаттасатын әр түрлі тітіркендіргіштерге (дыбыс, жанасу, бейне, иіс) малда шартты рефлекстер қалыптасады. Осымен байланысты сүт жолының қысқыш еттерінің босаңсуы, окситоциннің бөлінуі, желіндегі қысымның жоғарылауы шартты рефлекс түрінде малды саууға дайындай бастағанда-ақ байқалады. Әр түрлі кездейсоқ әсерлер, малдың дағдылы сауу жағдайының бұзылуы оны исіндіреді — рефлексті тежейді. Буаз мал суалады. Бұл кезде альвеолдар кішірейіп, кейбір майда сүт өзектері семеді де, желінді май баса бастайды. Т. Несіпбаев ЛАКТОГЕНЕЗ, қ. Лактация. ЛАКТОПОЭЗ, қ. Лактация.