Самарқан қағазы
Самарқан қағазы – Самарқандта өндіріле бастаған көптеген ғасырлар бойы әлемдік сапа стандартын белгілеген Орталық Азиядағы қағаз түрі. Саманидтер дәуірінен бастап ол ұзақ уақыт бойы бүкіл Ескі дүние үшін эталон қызметін атқарды[1][2].
Самарқан қағазы туралы ең құнды мәліметтерді бізге бірінші болып Әл-Саалиби айтты. Ол былай деп жазады: «Самарқандтың бір ерекшелігі – [оның] қағазы Мысыр қағазын және олар бұрын жазған былғарыны ығыстырып шығарады. Бұл өте әдемі, нәзік, жұқа және [жазу үшін] өте ыңғайлы». Одан әрі ол Самарқанд қағазы әлемнің барлық жерінде қолданылғанын жазады[3].
Ұзақ уақыт бойы Орта Азияда 751 жылғы Талас шайқасына дейін қағаз жасалмаған деп есептелді. Тұтқынға алынған қытайлардың арасында Самарқандқа өз өнерлерін әкелген қағаз шеберлері болған деген болжам бар. Бірақ археологтар 3 ғасырға қарай Шығыс Түркістанның Тұрпан, Хотан және Дунхуан сияқты қалаларында өндірілгенін дәлелдеді. Бұл қалалар соғдылық сауда үйлерінің қызметі арқасында Тянь-Шаньның батысындағы Орта Азиямен тығыз сауда байланысында болды. Трейдерлер жаңа өнертабысқа құлшыныспен қарап, оны үйде қайталай алу үшін оны өндірудің егжей-тегжейлерін тез біліп алды. Өз бетінше қағаз шығаруды қолға ала отырып, орталық азиялықтар түпкілікті өнімді айтарлықтай жақсартты. Ерте қытай қағазы тұт немесе бамбук талшығынан немесе екеуінің комбинациясынан жасалған. Нәтиже қатты және сынғыш парақ болды. Орталық Азиялықтар өздерінің ұзын штапельді мақта талшықтары қытайлықтар сататын қағазға қарағанда берік, икемді қағаз шығара алатынын бірден түсінді. Олардың мақта жеткізуі іс жүзінде шексіз болғандықтан, олар жақсартылған өнімін де төмен бағамен сата алатын. Көптеген ғасырлар бойы әлемдік сапа стандартын белгілеген Қытайдан емес, Самарқаннан келген қағаз болды. Шынында да, қағаз Орталық Азия өнімі болып саналды. Көп ұзамай Бағдад, Дамаск, Каир, Фес және Кордовадағы қолөнершілер де өздерінің қағазын жасай бастады, бірақ Орталық Азия қағазы ұзақ уақыт бойы танымал болды[1].
Кітаптың таралуы, демек, сауаттылық ауқымды қағаз өндірісінің арқасында мүмкін болды деп жалпы қабылданған, өйткені қағаз қымбат шетелдік пергаментке қарағанда арзан және практикалық нұсқа болды[4]. Осылайша, әл-Хорезми өзінің хабарламаларының бірінде досын хат жазбағаны үшін ренжітті, өйткені ол Самарқандтан алыс тұрады және оған қағаз өте қымбат. Бұл ретте тарихшылар Шираз билеушісінің кітапханашысы осы жазу қазынасының қоймасы үшін ең жақсы қағазды – Самарқанд пен Қытайдан жинағанын жазды[5].
Өзбекстаннан келген бір топ қолданбалы өнер шеберлері осы қолөнерді жаңғырту мақсатында тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізді[5].
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Старр, 2017, p. 77-78
- ↑ Старр, 2017, p. 232
- ↑ Абдуллаев, 1980, p. 95—98
- ↑ Старр, 2017
- ↑ a b Самарқанд қағазының мың жылдық даңқы. Mytashkent.uz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 12 тамыз 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 12 тамыз 2019.
Әдебиеттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Абдуллаев И. Ибн Синаның замандасы әл-Салибидің «Ләтаиф әл-маариф» еңбегі туралы // Өзбекстандағы әлеуметтік ғылымдар. — 1980. — № 8—9.
- Старр С. Ф. Жоғалған ағарту: Араб жаулап алуынан Темірлан заманына дейінгі Орталық Азияның алтын ғасыры. — М.: Альпина паблишер, 2017. — 560 б.