Сафа Герей (қалғай)

Сафа Герей қырымтат. Safa Geray, صفا گرای
Лауазымы
Ту Қырым қалғайы Ту
1584 — 1584
Ізашары	Алып Герей
Ізбасары	Алып Герей
Ту Қырым нұреддині Ту
1588 — 1591
Ізашары	Шақай Мүбарак Герей
Ізбасары	Бақыт Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	XVI ғасыры
Қайтыс болуы	1591 (1591)
Династия	Герейлер
Әкесі	II Мехмет Герей

Сафа Герей (қырымтат. Safa Geray; 1591 жылы қай.) — Қырым қалғайы (1584) және нұреддині (1588-1591), Қырым ханы II Мехмет Герейдің (1577-1584) ұлы.

Өмірбаяны

1584 жылы Қырым ханы II Мехмет Герей Осман билігіне қарсы көтеріліс жасап, иран-түрік соғысына қатысудан бас тартып, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. III Мұрат сұлтан ІІ Мехмет Герейдің інісі II Ислам Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, үлкен түрік жасағымен Қырымға жібереді. Ислам Герей жаңа шеріктермен бірге Кефеге келгенде, оған көп ұзамай бауырлары Алып Герей, Шақай Мүбарак Герей және Селәмет Герей қосылды. Қырым ақсүйектері де II Ислам Герейдің билігін мойындады. Тақтан тайдырылған II Мехмет Герей хан отбасымен Қырымнан қашып, Кіші Ноғай Ордасынан пана, қолдау табуға үміттенеді. Алайда Орқапы маңында інісі қалғай Алып Герейге ұсталып, қолынан өлім құшты. Бірақ оның ұлдары Саадет, Сафа және Мұрат қашып үлгеріп, Ноғай ұлыстарына жетеді.

Сол 1584 жылы Саадет Герей бауырлары Сафа және Мұрат Гереймен бірге 15 мыңдық ноғай әскерін жинап, ағасы II Ислам Герей ханға қарсы алғашқы жорығын жасады. Саадет Герей Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Ол бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Тақтан тайдырылған II Ислам Герей хан Кефеге қашып, сол жерден Ыстанбұлдан көмек сұрайды. Османлы сұлтаны III Мұрат оған көмекке үш мың жаңа шеріктерін жібереді. Ислам Герей мен Алып Герей түрік әскерімен Индол өзенінің аңғарында болған шайқаста жеңіліске ұшыраған інілеріне қарсы жорыққа шығады. Саадет Герей бауырларымен бірге Қырымнан Ноғай ұлыстарына шегінуге мәжбүр болады. Келесі 1585 жылы ноғай әскерін бастап Саадет Қырымға қарсы екінші жорығын жасады, бірақ оны Алып Герей қалғай тоқтатып, тойтарыс берді. Саадет Герей Кіші Ноғай Ордасының қолдауынан айырылған соң, Құмықстанға, ал інілері Сафа Герей мен Мұрат Герей Шеркесия мен Астраханға кетті. Саадет Герей бұрыннан Қырым хандығымен жауласып келген Ұлы Ноғай Ордасынан және Дағыстандағы Тарқы шамхалынан қолдау табуға үміттенді. Мұрат Герей Астраханға келіп, сол жерден Ресей үкіметінен әскери-саяси көмек сұрап, патшаның шақыруы бойынша Мәскеуге келді. Сафа Герей Батыс шеркестердің (Жане) қолдауына үміттенді. Шеркесстаннан Сафа Герей дон және украин казактарымен хат алысып тұрды. Ағайынды Саадет Герей мен Сафа Герей Ресей мемлекетімен келіссөздерге кірісті, ал олардың бауыры Мұрат Герей 1586 жылдың көктемінде Мәскеуге келгенде, оны патша Федор Иоанновичтің өзі үлкен құрметпен қабылдады. 1586 жылы қыркүйекте Астрахан наменгері болып тағайындалған ханзада Мұрат Герей астанадан Еділ бойымен Астраханға жіберілді. Аға-бауыры Саадет пен Сафа Астрахан маңында ноғайлармен көшіп-қонуға рұқсат алды.

1586 жылдың күзінде ханзада Сафа Герей өзінің жақтастарымен (100 адамға дейін) Шеркесиядан Құмықстанға келді, онда ол үлкен ағасы Саадет Герейге қосылды. 1586 жылы қазанда орыс өкіметі Мұрат Герейдің атынан Құмықстанға шабармандарын жіберіп, Саадет пен Сафа ханзадаларды Астраханға шақырды. Саадет Герей отбасымен Астраханға келді, ал оның бауыры Сафа Герей Ресей үкіметімен ынтымақтастықтан бас тартты. 1587 жылы Сафа Гирай Шеркесия мен Кіші Ноғай Ордасында болды. Сол 1587 жылдың күзінде Астраханда Саадет Герей кенеттен қайтыс болды.

1588 жылдың көктемінде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болды. Османлы сұлтаны III Мұрат жаңа хан етіп бауыры II Ғазы Герейді тағайындайды. Сонау 1587 жылдың жазында Ыстанбұлда болған Ғазы Герей інілері Сафа және Мұратпен хат алысады. 1588 жылы сәуірде жаңа хан II Ғазы Герей түрік жаңа шеріктерімен Ыстанбұлдан Қырымға келеді. Көп ұзамай ол Сафа мен Мұратқа шабармандарын жіберіп, оларды Қырымға қайтып келуге шақырып, оларға өз сарайында жоғары лауазымдарды беруге уәде етеді. 1588 жылы мамырда Сафа Герей Қырым татарларының маңызды делегациясымен Қырымға оралады, онда II Ғазы Герей оны нұреддин етіп тағайындайды. 1588 жылы маусымда орыс елшісі И.Судаков-Мясныймен жасырын кездесуінде нұреддин Сафа Герей ағасы Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтініп, онда II Ғазы Герей оны қалғай етіп тағайындауға уәде береді.

1589 жылдың қысында Ғазы ханың тапсырмасы бойынша Ноғай мырза ұлыстарының ескі көшпелі қоныстарына көшіру жұмыстарын нұреддин Сафа Герей басқарады. Алдымен Араслан Дивеев мырза мен Есиней Дивеев мырзаның ұлдары ұлыстарымен (10 мың адамға дейін) қайтып келді. Алайда қырымдықтардың Үлкен ноғайлардың көшіп келу қол жеткізу әрекеті сәтті болмады. Донның сол жағында көшіп-қонып жүрген ноғай мырзалары ұлыстарымен (15 мың адамға дейін) Донның оң жағына өтіп, Қырым ханына бағынудан бас тартады. Сафа Герей нұреддин Қазы мырза Жақсысаттың көмегімен Үлкен Ноғай ұлыстарын Дондан өтуге күшпен мәжбүрлемек болады. Ноғай ұлыстарының бір бөлігі ғана қолға түседі, ал Үлкен ноғайлардың ұлыстары мен мырзаларының көпшілігі Астраханға қашады.

1591 жылы Сафа Герей II Ғазы Герей ханның Ресей патшалығына қарсы үлкен әскери жорығына қатысты. Маусым айында хан бастаған қырым татарларының орасан әскері оңтүстік орыс иеліктеріне кіріп, Мәскеуге қарай тез ілгерілей бастады. Патша үкіметі астана маңында орыстың қалың әскерін шоғырландырды. Орыс қолбасшылары Котлы ауылы маңындағы шайқаста Қырымның алдыңғы қатарлы жасақтарын талқандап, Коломенское ауылындағы хан тұрағына түнгі шабуыл ұйымдастырды. II Ғазы Герей хан Мәскеуге жаңа күштердің жақындағаны туралы ақпарат алған соң, Мәскеуден оңтүстікке қарай асығыс шегінуге кірісті. Орыс қолбасшылары атты әскер жасақтарымен кері шегініп келе жатқан Қырым әскерін қууып, жаудың негізгі күштерінен бөлініп кеткен жекелеген жасақтарын талқандап, құртты. Мәскеу жорығынан Қырымға оралған Сафа Герей нұреддин сырқаттан қайтыс болды.

Сілтеме

• Виноградов А. В. Русско-крымские отношения в 1570—1590-х гг. в контексте династического кризиса Гиреев. — С. 2