II Ғазы Герей

II Ғазы Герей қырымтат. II Ğazı Geray, ٢ غازى كراى
Лауазымы
Ту 18-Билеуші, Падишаһ және Ұлы Қырым ханы Ту
1588 — 1596
Ізашары	II Ислам Герей
Ізбасары	I Фатих Герей
Ту 20-Билеуші, Падишаһ және Ұлы Қырым ханы Ту
1596 — 1607
Ізашары	I Фатих Герей
Ізбасары	Тоқтамыс Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1551 (1551)
Қайтыс болуы	1607 (1607) Қырым хандығы
Жерленді	Бақшасарай
Династия	Герейлер
Әкесі	I Дәулет Герей
Балалары	Тоқтамыс Герей, Сефер Герей, Инает Герей, Хусам Герей, Саадат Герей, Ауз Герей
II Ғазы Герей Ортаққорда

II Ғазы Герей, Боран Ғазы (қырымтат. II Ğazı Geray; Bora Ğazı Geray) — 1588-1596 және 1596-1607 жылдары Герей әулетінен шыққан Қырым ханы (1596 жылы оның билігі I Фатих Герейдің келуімен қысқа уақытқа үзілді). Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы, II Ислам Герейдің бауыры әрі мұрагері.

Өмірбаяны

Ғазы Герей тұтқында

Ханзада Ғазы Герей әкесі Дәулет хан жасаған көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1569 жылы осман-татар әскерінің Астраханға қарсы сәтсіз жорығына қатысты.

1578 жылы ағалары Әділ және Шақай Мүбаракпен бірге Қырым хандығы жасақтарының Сефевилер иелігіне жорығына қатысты, онда ханзадалар Осман түріктерімен қызылбастарға қарсы бірлескен әскери әрекеттерге қатысты. 1578 жылы қарашада Ширвандағы Ақсу өзені бойындағы шайқаста Қырым атты әскері Иран әскерінің басым күштерінен жеңіліп қалды. Ғазы Герейдің үлкен ағасы қалғай Әділ Герей келесі жылы тұтқынға түсіп, келесі жылы өлім жазасына кесілді.

1579 жылы Ғазы Герей II Мехмет ханның Дағыстан мен Ширванға жасаған жаңа әскери жорығына қатысты. Ғазы Герейдің жасағы Баку маңында қызылбастарды талқандады. Үлкен олжа мен көптеген тұтқындарды қолға түсірген II Мехмет хан Османлы түріктеріне көмектесу үшін Ғазы Герей басқарған екі мың татар жасағын қалдырып, өзі Қырымға оралды. Түрік бас қолбасшысының бұйрығымен Ғазы Герей Әзірбайжандағы жаңа Османлы иеліктерін қорғауды басқарды. Ханзада жаңа жаулап алған қалаларды қорғап қана қоймай, Сефевид әскерінің қысқы тұрағын талқандады, осы үшін Осман сұлтанының алғысына ие болды.

1581 жылы көктемде кезекті жорығы кезінде Ғазы Герейді қызылбастар тұтқынға алды. Сефевидтердің қолбасшысы Хамза мырза ханзаданы Аламут бекінісіне қамауды бұйырды. Қызылбастар Ғазы Герейге шаһтың қызметіне өтуді және Осман түріктерімен соғысуды ұсынды. Мұхаммед Худабенде шаһ оны қызына үйлендіріп, әскермен қамтамасыз етіп, Ширван әміршісі етіп тағайындауға уәде берді. Алайда ханзада үзілді-кесілді бас тартты. Парсы тұтқынында Ғазы Герей жеті жыл болды.

1587 жылы Ғазы Герей екі түрмешіге пара беріп, Аламуттан түрік иеліктеріне қашып кетті. Қырым ханзадасы Ерзурумға келіп, ирандықтарға қарсы әскери әрекеттерге қатысты. Содан соң Ғазы Герей Ерзурумнан Ыстанбұлға келіп, оны III Мұрат сұлтан (1574-1595) үлкен құрметпен қарсы алып, Қырым ханы етуге оған уәде берді.

Бірінші рет таққа отыруы

1588 жылы сәуірде II Ислам хан қайтыс болғаннан кейін Османлы сұлтаны III Мұрат оның інісі Ғазы Герейді жаңа хан етіп тағайындады. Сәуір айының соңында Ғазы Герей Балаклаваға келді. Оның басқа ағасы қалғай Алып Герей өзін хан деп жариялап, әскермен Ақкерманда болды. Селәмет пен Шақай Мүбарак ханзадалар өз әскерлерімен Орқапы мен Керішті қорғады. Ғазы Герей барлық ағайын-бауырларына әскерлерін әкетіп, астанаға келсін деген бұйрық жіберді. 27 сәуірде Бақшасарайға кіріп, салтанатты түрде хан тағына отырды. Өз бетімен жаңа хан деп жариялаған қалғай Алып Герей Түркияға, тағы бір ағасы нұреддин Шақай Мүбарак Герей Шеркесияға қашып кетті. II Ғазы Герей Астраханда тұратын інілері Мұрат пен Сафа Герей ханзадаға шабарман жіберіп, Қырымға қайтып оралуға шақырды. 1588 жылы маусымда Сафа Герей мен мансұр мырза Арсланай Дивеев он мыңдық ноғай әскерімен Қырымға оралды. Сафа Герейдің анасына үйленген Ғазы Герей хан оны өзінің асырап алған ұлы және нұреддин деп жариялады.

Алғашында ІІ Ғазы інісі Селәмет Герейді қалғай, ал II Мехмет ханның ұлы — інісі, Сафа Герейді нұреддин етіп тағайындады. Көп ұзамай ханның туыстары арасындағы қарым-қатынас нашарлады. Селәмет Герей қалғай әкесі II Мехметті өлтіргені үшін Сафа Герей кегін алуы мүмкін деген үреймен, Кефеге қашады. Ғазы хан Кефе пашасынан інісі Селәметті тапсыруды талап етті, бірақ соңғысы Ыстанбұлға жіберілген болатын. Ғазы Герей басқа бауыры Фатих Герейді жаңа қалғай етіп тағайындайды. 1591 жылы Сафа Герей қайтыс болғаннан кейін II Ғазы хан өзінің басқа інісі, бұрынғы Қырым қалғайы Әділ Герейдің ұлы Бақыт Герейді жаңа нұреддин етіп тағайындайды.

Ғазы Герей тұтқында, Шежатнама (fol. 246), 1586

II Ғазы Герей таққа отырғаннан кейін бірден елдегі саяси дағдарысты еңсеру шараларын қолданып, жауласқан бей руларын татуластыруға және II Мехмет Герей ханның өліміне кінәлілерді жазалауға кірісті. Сондай-ақ, ол ақсүйектермен қарым-қатынаста тәуелсіз болу үшін хан ұланын айтарлықтай күшейтті.

1589 жылдың қыркүйегінде Ғазы хан оңтүстік поляк-литва иеліктеріне қарсы үлкен жорық жасап, Львов пен Тарнополь маңын ойрандады. Қайтар жолда қырымдықтар Запорожье казактарына қарсы Днепр өткелінде қиян-кескі шайқасқа төтеп берді.

Сол жылы ханзада Шақай Мүбарак Герей бауыры Ғазы ханның поляк иеліктеріне қарсы жорыққа кеткенін пайдаланып, Шеркесиядан Қырымға өтіп, хан тағын басып алуға әрекеттенді, бірақ ойлағаны болмады.

1596 жылы Ғазы Герей хан Ыстамбұлдағы османдық уәзірдің айла-шарғысының кесірінен інісі Фатихтың әрекетімен тақтан қысқа уақытқа айырылып қалды. Сол жылы Қырымға оралған соң төңкеріске қатысқандардың барлығына қатал жаза қолданды. І Фатих Герей тоғыз ұлымен бірге өлтірілді. Фатих Герей тағайындаған жаңа қалғай Бақыт Герей мен нұреддин Дәулет Герей де өлтірілді.

Речпосполита маңайына әскери жорықтар жүргізіп, Швециямен хат-хабар алысып жүрген Ғазы Герей хан билігінің басынан бастап орыс патшасы Федор Иоанновичпен бейбіт өмір сүріп, тіпті оған достық хаттар да жазған.

Алайда 1591 жылдың жазында Ғазы Герей Мәскеуге қарсы үлкен жорық жасады. Жорыққа қалғай Фатих Герей мен нұреддин Сафа Герей қатысты. 150 мыңдық татар-ноғай әскерінің басында хан оңтүстік орыс иеліктеріне басып кірді. Ғазы Герей өз сарбаздарының алға жылжуын бәсеңдетпес үшін және күштерін бытыратпау үшін жол бойында жау жерін тонауға тыйым салды. 1591 жылы 3 шілдеде Қырым ханы Ока өзенінен (Кашира мен Серпухов арасы) өтіп, Мәскеуге аттанды. Осы жолда қырымдықтар Пахра өзенінде дуан басы кінәз Владимир Иванович Бахтеярова-Ростовский басқарған шағын атты әскер жасағын оңай жеңді. 4 шілдеде таңертең Қырым ордасы Мәскеуге жақындады, онда болашақ Донской монастырының аймағында оны күшейтілген гуляй-городта жиналған патша әскері қарсы алды. Ғазы Герей ханның өзі Котлы ауылында тұрақтап, сол жерден орыс әскері орналасқан жерлерге шабуыл жасау үшін алдыңғы қатарлы татар жасақтарын жіберді. Мәскеу дуан басылары жаудың барлық шабуылдарын артиллерия мен мылтық атыстарының көмегімен тойтарып отырды. 5 шілдеге қараған түні орыстар артиллериялық оқ жаудырып, хан тұрағына шабуыл ұйымдастырды. 6 шілде күні таңертең тұтқынға түскен орыс барлаушысының Новгородтан үлкен әскердің келгендігі жайлы жалған хабарына сенген Ғазы Герей Мәскеуден оңтүстікке қарай асығыс шегінуге кірісті. Қырымдықтар арбалы керуендерінің көп бөлігін тастап қашады. Орыс атты әскер жасақтары шегініп бара жатқан жауды қуып жетіп, оларды Ока өзенінің бойындағы Серпухов деген жерде қуып жетіп, Тулаға дейін айдады, жолда жүздеген қырымдықтарды қырып, тұтқынға алды. Тула, Михайлов және Пронск төңірегінде бөлек татар «қосындары» талқандалды. Орыс атты әскер жасақтары шегініп, рухы әлсіреген татар ордасын «Далада да» қуып, арттарынан қалмады. Соңғы шайқастарда Ғазы ханның өзі қолынан жараланды, бірақ өз әскерінің үштен бірін құтқарып, Қырымға жеткізді. 2 тамызға қараған түні хан Бақшасарайға келді. Ханның інілері Сафа Герей мен Бақыт Герей ханзадаларда жараланды.

1592 жылдың көктемінде қалғай Фатих Герей мен нұреддин Бақыт Герей оңтүстік орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық жасады. Қырым татарларының 40 мың адамдық ордасы Михайловский, Рязань, Тула, Дедиловский, Кашира, Веневский болыстарын талқандап, көптеген тұтқындарды алып кетті.

Мәскеу түбіндегі жеңіліске ұшырағаннан кейін II Ғазы Герей патша Федор Иоанновичке достықты жаңғырту туралы хат жазып, тіпті оның қырымдары бір мезгілде Ресейдің оңтүстік аймақтарына жиі шабуыл жасағанымен, Осман мемлекетінен толық тәуелсіздік жариялау ниетін мәлімдеді. Османлы сұлтаны III Мұрат көбіне Молдоваға, Валахияға немесе Мажарстанға көтерілісші халықтарды тыныштандыру үшін жіберген Ғазы Герей сұлтанның рұқсатымен 1594 жылы жазда Ресей мемлекетімен бейбіт келісімге келіп, патша үкіметінен 10 мың рубль және басқа да көптеген сыйлықтар алды. Содан бері ақша сәлемдемелерінің арқасында Василий Шуйский патшаның заманына дейін Ресей патшалығымен достық қарым-қатынаста болды. Ғазы Герей Ыстанбұлда үлкен беделге ие болды, өйткені ол түрік әскерлерін бірнеше рет, әсіресе Мажарстан жорықтарында аман алып қалған болатын.

1594 жылы жазда Ғазы Герей хан сұлтанның бұйрығымен 80 мыңдық татар ордасымен Мажарстанға алғашқы жорығын жасады. Шілдеде хан Мажарстанға келіп, уәзір Синан пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен бірігеді. Қырым ханы Рааб бекінісін қоршау кезінде түріктерге көмектесті. Содан кейін түріктерден бөлек әрекет еткен Қырым әскері Тата мен Коморн қамалдарын қоршауға алып, басып алды. Көп ұзамай Ғазы Герей түрік уәзірі Синан пашамен жанжалдасып, әскерімен бірге Мажарстаннан Қырымға шегініп, түріктерге көмектесу үшін он мың ноғай сарбаздарын қалдырады.

Осы кезде Осман империясының вассалдық кінәздіктері Валахия мен Молдовада түрік билігіне қарсы көтеріліс басталады. Қырым ханы Ғазы Герей Мажарстан жорығынан келе жатып, Дунай кінәздіктерінің ішкі істеріне араласуға шешім қабылдады. Ол Портқа Молдавия тағына нұреддин Бақыт Герейдің ұлы Қырым ханзадасы Әділ Герейді отырғызуды ұсынды. Ғазы Герей татар ордасымен Валахияға басып кіріп, онда көтерілісшілермен болған шайқастардың бірінде оқтан ауыр жараланады. Жараланған хан әскерімен Силистриге шегініп, ол жерден 1595 жылдың көктемінде Қырымға оралады.

1595 жылы күзде Ғазы Герей қалың әскерімен Молдавияға жорық жасайды. Поляк патшасы III Сигизмунд Ваза Молдоваға әскер жіберді, ол билеуші Арон Тиранды биліктен алып, Иеремия Мовиланы кінәз тағына көтерді. 19-20 қазанда Цецора маңында Қырым ордасы (25 мың адам) жаудың барлық шабуылдарын сәтті тойтара алған нығайтылған арбалы керуенді паналаған шағын поляк әскеріне (7300 адам) шабуыл жасады. Ғазы Герей Польшаның бас қолбасшысы Ұлы Гетман тағайындалған Ян Замойскимен бейбіт келіссөздерге кірісіп, поляк қолшоқпары Иеремия Мовиланы жаңа билеуші ретінде мойындап, Молдовадан әскерлерін шығаруға уәде берді.

1596 жылы жаңа Осман сұлтаны III Мехметтің бұйрығымен Қырым ханы Ғазы Герей әскер жинап, Мажарстанға қарсы тағы бір жорық жасады. Алайда, жолда Ғазы Герей негізгі күштерімен Валахияда тоқтап, әскердің бір бөлігін інісі қалғай Фатих Герейге бөліп беріп, оған Мажарстанға баруды бұйырды. Ханның өзі бүлікшіл Валахия белеушісі Михай Батылды тақтан тайдырып, оның орнына Симеон Мовиланы отырғызуға шешім қабылдады. Қалғай Фатих Герей 20 мыңдық татар әскерімен Мажарстанда түрік әскерімен бірігіп, Егер бекінісін алуға қатысып, Аустрия әскерін талқандауда үлкен рөл атқарды. Қырым ханы Ғазы Герейге өшпенділікпен қарайтын жаңа бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанды қалғай Фатих Герейді жаңа хан етіп тағайындауға көндірді. Алғашында Фатих Герей ұсынысты қабылдамай жүрді, бірақ бас уәзір оны хан титулын қабылдауға көндірді. Осы уақытта Ғазы Герей Валахиядан Қырымға келгенде сұлтаннан лауазымынан айырылғандығы туралы жарлығын алды. Тақтан тайдырылған хан кемеге отырып, Ыстанбұлға бет алды, бірақ теңіздегі қатты дауылдың салдарынан Синопта түсіп қалды. Фатих Герей хан тағында бірнеше ай ғана отырды. Осы кезде бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанның қаһарына ұшырап, қызметінен босатылды. Жаңа бас уәзір болып Дамат Ибраһим паша тағайындалды, ол сұлтанды Ғазы Герейді хан тағына қалпына келтіру туралы жарлыққа қол қоюға көндірді. Ғазы Герей Кефеге келіп, хан тағына құқығын жариялады. Алайда оның інісі Фатих Герей тақты ағасына беруден бас тартты. Сұлтанның жарлығы бар бақталас ағайындар шариғат сотына жүгінеді. Қырым бас мүфтиі Азақи эфенди дауды Ғазы Герейдің пайдасына шешті. Фатих Герей Қырымнан Шеркесияға қашуға мәжбүр болды.

Екінші рет таққа отыруы

1597 жылдың жазында Фатих Герей ағасы Ғазы Герейдің жоқтығын пайдаланып, жақтастарымен бірге Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алуға әрекеттенеді. Ғазы Герей көп әскермен Днепрдің төменгі ағысынан қайтып, Бақшасарайға жақындағанда, Фатих Герей Кефеге қашады. Көп ұзамай Фатих Герей ағасымен татуласуға шешім қабылдады және Ғазы Герейдің қонысына келгенде, сол жерде опасыздықпен өлтірілді. Ханның бұйрығымен Фатих Герейдің бүкіл отбасысы қырылды. Фатихтың жақтаушысы қалғай Бақыт Герей де өлтірілді.

Екінші рет хан тағына отырған Ғазы Герей бауыры Селәмет Герейді қалғай етіп тағайындады, ол көп ұзамай Түркияға қашады. Дәулет Герей (II Саадет Герейдің ұлы) нұреддин болды, ол көп ұзамай қызметінен алынып, кейін өлім жазасына кесілді. 1601 жылы Селәмет Герей Қырымнан қашқаннан кейін жаңа қалғай Тоқтамыс Герей, ал оның інісі Сефер Герей нұреддин болды.

1598 жылдың жазында Османлы сұлтанының бұйрығымен Ғазы Герей хан Мажарстанға екінші жорығын жасады. Сатыржы Мехмет пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен қосылған Ғазы Герей Трансильваниядағы маңызды Варад бекінісін қоршауға алып, басып алды. Сол жылдың күзінде Қырым ханы әскерін Самборға апарып, өзі Систрияға келді. 1599 жылдың күзінде Ғазы Герей татар ордасымен бірге Қырымға оралды.

1601 жылы маусымда Ғазы Герей өзі сайлаған нұреддин Дәулет Герейдің қастандығын басып тастады. Шырын бейі Құрлы Герей Дәулет Герейге ханды өлтіріп, хан тағына отыруға көмектесемін деп екеуі келісті. Құрбан айт күні Ғазы Герейдің бұйрығымен хан ұландары нұреддин Дәулет Герей мен Шырын бейін атып өлтірді. Дәулет Герейдің інілері Мехмет пен Шаһин Герей ханзадалар Түркияға қашты. Ғазы Герейдің інісі қалғай Селәмет Герей қастандыққа қатысы бар деген күдікпен Қырымнан Ақкерманға, одан түрік иеліктеріне қашты.

1602 жылдың күзінде Ғазы Герей Мажарстанға үшінші жорығын жасады. Хан Мажарстанның Печ қаласында қыстап шығуға шешім қабылдады. 1603 жылдың көктемінде Қырым әскерлері түріктермен бірге соғыс қимылдарына қатысты.

1603 жылы Ғазы Герей түрік әскерінің басып кіруінен қауіптеніп, Речпосполита патшасы III Сигизмунд Вазамен келіссөздерге кірісіп, одан бекіністер салуға көмектесуін және Қырымға атыс қаруын жіберуді сұрайды. Алайда 1603 жылы желтоқсанда Османлы сұлтаны III Мехмет қайтыс болып, оның 13 жасар ұлы I Ахмет жаңа сұлтан болып жарияланды. Ғазы Герей Портамен татуласып, түріктерге көмектесу үшін үлкен ұлы қалғай Тоқтамыс Герей бастаған әскерлерінің бір бөлігін Мажарстанға жібереді.

1607 жылдың күзінде Ғазы Герей Шеркесияның шетіндегі Қобанның жоғарғы ағысында оның бұйрығымен салынған Солтүстік Кавказдағы Ғазыкермен бекінісіне келді. Мұнда хан Кабарда, Құмықстан және Солтүстік Дағыстан билеушілерінің антын қабылдап, қыстап қалды.

ІІ Ғазы Герейге ашуланшақтық және ырық бермейтін мінезі үшін халықта Боран (қырымтат. Bora) деген лақап атқа ие болды.

55 жастағы II Ғазы Герей 1607 жылы шабан айында (21 қараша – 20 желтоқсан) Темрүк қаласында обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді.

Әдеби іс-әрекеті

II Ғазы Герей ғажайып ақын ретінде танымал, Ғазаии (қырымтат. Ğazaiy) лақап атын пайдаланған. «Раушан мен бұлбұл», «Кофе мен шарап» өлеңдерінің, «Долаб» меснеуінің және көптеген бәйіттер мен ғазалдардың авторы. Оның шығармалары хан дәуіріндегі қырым татар әдебиетінің үздік үлгілерінің бірі болып саналады.

Ортағасырлық мұсылман поэзиясының дәстүрлі ерекшелігі — оның ғибадатты сипаты. Ғазы Герейдің көптеген өлеңдері оның көзқарасын, тілектерін, өсиеттерін жеткізді.

" ... Тағдырдың сәнді киіміне сенбе,

Тағдырмен айқасқан арыстандар, қазір қайда?

Тек күндеріңді немқұрайлы өткізбе,

Күшің бар болғанда, ерік-жігерің болса - бар... "

Әдебиет

• Гайворонский О. «Созвездие Гераев». Симферополь, 2003.
• Гайворонский О. «Повелители двух материков». Том I. Крымские ханы XV—XVI столетий и борьба за наследство великой орды. Киев-Бахчисарай, 2007 г. ISBN 978-966-96917-1-2, С. 311—349