Саңзар
| Саңзар | |
|---|---|
| өзб. Sangzor | |
 Жызақ қаласының маңында | |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 198 км |
| Су алабының ауданы |
2530 км² |
| Су шығыны | 2,12 м³/с (сағасынан 158 км жерде) |
| Су ағысы | |
| Бастауы | бірнеше бұлақтың қосылуы |
| • Орналасқан жері | Түркістан жотасы, Құралаш асуна жақын жер |
| • Биіктігі | 3400 м |
| • Координаттары | 39°34′51″ с. е. 68°15′49″ ш. б. / 39.58083° с. е. 68.26361° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Тұзқан |
| • Орналасқан жері | Ақбұлақ коллекторының оңтүстік құйылысы |
| • Биіктігі | шам. 240 м |
| • Координаттары | 40°30′57″ с. е. 67°37′26″ ш. б. / 40.51583° с. е. 67.62389° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 40°30′57″ с. е. 67°37′26″ ш. б. / 40.51583° с. е. 67.62389° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Орналасуы | |
| Ел |  Өзбекстан
|
| Аймақ | Жызақ облысы |
| Ортаққордағы санаты: Саңзар | |
Саңзар[1] (өзб. Sangzor, Сангзор) — Өзбекстанның Жызақ облысындағы өзен, Заминсумен бірге аймақтағы ең ірі өзен болып саналады.
Бастауы Құралаш десе (өзб. Guralashsoy, Гуралашсой), сағасы Қилы (өзб. Qili, Қили) деп аталады.
XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басында өзен Жызақ және Жылан-өте деген атауларға ие болды.
Жалпы сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Саңзардың ұзындығы 198 км. Үлкен Кеңес энциклопедиясына сәйкес, суармалы желпуіштің іске қосылуына дейінгі су жинау алаңы 2530 км²; Өзбекстан ұлттық энциклопедиясының мәліметі бойынша су алабының таулы бөлігі 3220 км² құрайды. Осындай көлемдегі өзен үшін Саңзардың суы аз: судың орташа жылдық шығыны 4 м³/с (сағасынан 158 км — 2,12 м³/с). Су тасқыны наурыздан маусымға дейін (шілденің басына дейін) созылады, оның шыңы мамырда болады.
Саңзардың сулары суаруға пайдаланылады. Ескітүйетартар арнасы арқылы Зерафшан өзенінен толтырылады.
Құралаш[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өзен Түркістан жотасының солтүстік беткейінде (Құралаш асуы аймағында) 3400 метр биіктіктен ағып жатқан бірнеше бұлақтардың қосылуынан бастау алады. Кішіжақ ауылындағы Жантіке өзеніне құяр алдында Құралаш деп аталады. Бастапқыда ағынының солтүстік-шығыс бағыты болған өзен оны тез солтүстік-батысқа қарай өзгертеді. Құралаштың жағасында кей жерлерде арша ормандары өседі.
Орта ағысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түркістан жотасы мен оның тармағы — Малғұзар жотасының арасынан өтетін Саңзар кең алқапты құрайды. Бұл жер телімінде өзен арнасы жартасты және көптеген шоңғалдар бар. Оның ені Сүттібұлақ елді мекенінің маңында 80 м, тереңдігі — 60 см.
Бостан ауданында өзен солтүстікке бұрыла бастайды; одан әрі Балғалы және Қашқабұлақ елді мекендерінің маңында қайтадан шығысқа қарай еңістей бастайды.
Ғаллаарал қаласынан төмен Саңзар Малғұзар жотасы мен Нұратау жотасын бөліп, Жызақ асуын құрайды. Өткелдің ең тар бөлігі Темірлан қақпасы шатқалы деп аталады. Өзен аңғарының бойында Орта Азия темір жолы мен Ұлы Өзбекстан тас жолы (М-39 тас жолы) салынды.
Өткелден шығып, Жызақ қаласының аумағымен ағып өтеді. Суды пайдалануды реттеу үшін Жызақтан 9 шақырым жерде Саңзарға арна арқылы жалғасатын Жызақ суқоймасы салынды[2].
Қилы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жызақтан Саңзар қайтадан солтүстікке бұрылады. Қаладан тысқары жерде өзен Қилы атанады. Жызақ шұратынан төменде өзен арнасы жиі құрғақ болады немесе өте аз мөлшерде ағынды суларды (суарудан қайтарылған) және жер асты суларын жинайды. Қилы өзенінің суы тұзды болып саналады. Балықты көлінің маңындағы өзеннің ені 14 м, тереңдігі 1,5 м, түбінің топырағы тұтқыр болып келеді. Кей жерлерде сайға құяды.
Балықтытау тауларына жақын жерде Қилы Саркисов атындағы Оңтүстік Голодностеп арнасымен қиылысады. Алғабас елді мекені ауданында жалпы солтүстік-батыс бағытта беттеп, осы бағытта сағасына дейін ағады.
Өзен Мырзашөл даласының батыс шетінде, Ақбұлақ коллекторының құйылысынан оңтүстікке қарай, ағынсыз Тұзқан көліне құяды.
Саңзар салалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өзенге 80-ге жуық сайлар мен бұлақтар құяды: Қожасай, Байқоңырсай, Көкжар, Аққорған, Таңатаптысай, Сутарықсай, Бақмазарсай, Наука және т.б. Олар Саңзарға жеке-жеке жете алмауы да мүмкін.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Джизакская область. Справочная политико-административная карта. Масштаб 1:500 000. — Ташкент: Госкомгеодезкадастр, 2009. — ISBN 978-9943-15-058-4.
- ↑ Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, ст. «Жиззах сув омбори» (өзб.)