Халифат елдерінің мәдениеті
Әуелгі кезде арабтардың мәдениеті бағындырылған халықтардың мәденитінен төмен болды. Бірақ арабтар бертін келе олардың ғылым мен өнер саласындағы жетістіктерін меңгеріп алды.
Халифаттың құрамында байырғы мәдениеті жоғары Египет, Сирия, Палестина, Месопатамия, Орта Азия тәрізді көптеген елдер кірді. Бұл елдерде араб тілі кеңінен тарады. Сот істері араб тілдерінде жүргізілді, мектептерде оқытылды. Араб тілі әдебиет пен ғылым тіліне айналды. Сирия, Иран, Орта Азия ғалымдары мен жазушылары сол тілде өз шығармаларын жазды. Сөйтіп, халифат елдерінің мәдениеті арабтар тарапынан ғана емес, сонымен бірге Араб мемлекетінің құрамына кірген барлық халықтардың қатысуымен жасалды.
Мәдениеттің дамуына шаруашылықтың өркендеуі де көмегін тигізді. Суармалы жерлерге арпа мен бидай егілді, құрма мен қант қамысы өсірілді. Арабтар Азияның өзге елдерінен мақта мен күріш, апельсин мен лимон әкелді.
Бармақтарынан бал тамған қолөнершілер мақта мен жүннен жеңіл және мықты мақалар тоқыды. Өз кілемдерімен Иранның даңқы шықты. Сирияда ашық түсті жібектер тоқылып, шыны ыдыстар жасалды. Сирияның қару-жарақ жасайтын шеберлерінің даңқы бүкіл дүние жүзіне жайылды:
Дамаск болатынан жасалған семсерді, қылыш пен сауытты барлық елдердің рыцарьлары аса жоғары бағалады.
Араб көпестері сауданы кеңінен өрістетті. Олар шыжыған шөл далалар мен заңғар тауларды басып өтіп, Қытайдан жібек пен ыдыс-аяқ тасыды. Теңіз жолдарын пайдаланып, Үндістаннан маталар мен асыл тастар әкеліп отырды. Араб көпестері Батыс Еуропа мен Волга жағалауларында да көп болып жүрді.
Ғылым[өңдеу | қайнарын өңдеу]
"Адамның ең басты көркі - білім", - дейтін араб ғалымдары. Халифатта математика, астрономия, география тәрізді ғылымдар ойдағыдай дамыды. Үлкен қалаларда жоғары мектептер ашылды. Бағдатта грек ғалымдары қолжазбаларының кітапханасы жинақтылды: ол кітапхана "даналық қазынасы" деп аталды.
Араб математиктеріне Евклидтің геометрияға қатысты еңбектері, үнді астрономдары мен математиктерінің жұмысы белгілі болды. Олар алгебраны (алджебр - есеп деген сөзден) ойлап шығарды, үнді цифрларын пайдалана бастады. Бұл цифрларды кейін арабтардан еуропалықтар қабылдап алды. Еуропада бұл цифрларды күні бүгінге дейін араб цифры деп атайды.
Бағдат пен Дамаскіде обсерваториялар құрылды. Күрделі аспаптарды пайдалана отырып, астрономдар жер шарының көлемін шамамен есептеп шығара алды, аспан әлемінде көзге көрінетін жұлдыздардың орналасу тәртіптерін сипаттап жазды. Орта Азияның ғалымы Әл-Бируни "Жер күнді айналады" деген даналық болжам айтты.
Арабтар географияны қатты құрметтеді. Бұған арабтың: "Ғылым іздеп сапар шеккен адамның алдынан жұмақ есігі ашылады" деген мақалы дәлел бола алады. Географтар өзге елдер туралы жазылған кітаптарды оқып қана қойған жоқ, қауіпті алыс сапарларға аттанып, ол елдерде болып қайтуға да ұмтылып отырды. Араб саяхатшылары халифат елдерін, Қытайды, Үндістанды суреттеп баяндады, Африка мен Шығыс Еуропаның алыс түкпірлеріне дейін ішкерілеп кірді. Олар өздеріне белгілі елдер мен теңіздердің картасын жасаған.
Арабтарда медицина жемісті түрде дамыды. Орта Азияда ұлы ғалым Ибн Сина өмір сүрді. Еуропада оны Авиценна (980-1097) деп атайтын Ибн Синаның әсіресе дәрігер ретінде даңқы шықты.Ол өзіне дейін айырып болмайтын көптеген ауру белгілерін баяндап жазды. Оның қаламынан жүздеген астам ғылыми еңбек шықты. Шығыста Ибн-Синаны "ғалымдардың атасы" деп атады. Мұсылман дінбасылары алдыңғы қатарлы ғалымды құдайдан безген деп айыптап, қаралауға тырысты.
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Көпестер мен түйекештер басқа елдерден қымбат тауарларға қоса таңғажайып ертегілерді де әкеліп отырды. Олар халиф пен шонжар сарайларында, Бағдаттың базарларында, көшелері мен үйлерінде айтылды. Байлар таңғажайып саяхаттар мен кереметтей оқиғалар туралы хиқаяларды қызыға тыңдады. Осы ертегілерден кейінірек бүкіл әлемге белгілі "Мың бір түн" жинағы құрастырылды.
Араб ақындары өздерінің өлеңдерінде көшпенділердің тұрмыс-салты мен батырлардың соғыс ерліктерін жырға қосты. Поэзия әсіресе Иран мен Орта Азияда жемісті түрде дамыды; мұндағы ақындар өз шығармаларын әдетте тәжік-парсы тілдерінде жазды.
Ең атақты ақындардың бірі Фирдоуси болды .Ол "Шахнаме" (Патшалар кітабы) поэмасын жазып шығару үшін 30 жылдан астам уақытын жұмсады. Бұл шығармада иран халқының өз жерін жаулап алушыларға қарсы жүргізген күресі баяндалды, аттары аңызға айналған батырлардың ерліктері мадақталды. Ақын "өзінің өмірлік нанын өз еңбегімен табушылар" туралы құрмет тұта жазды.
Өнер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халифатта өнер түрлерінің ішінде сәулет өнері аса үлкен табыстарға жетті. Құрылысшылар халифат үшін тамаша сарайлар, мазарлар мен қамалдар салды. Испан әміршілерінің Гранададағы сарайы Альгамбра бүкіл дүние жүзіне танылды.
Араб сәулетшілері мұсылман храмдарын - мешіттер салды. Оған мұсылмандар намаз оқу үшін жиналады. Мешіттің қасына Минарет - дін ұстанушыларды намаз оқуға азан айтып шақыратын биік мұнара салынды.
Арабтардың үйлері тасқа қашалған ойма өрнектермен, ал олардың қабырғалары мен едендері жалтыраған кірпіштермен, мозаикамен бай түрде әшекеленді. Шілтер тәрізді оюлар мен алуан түсті суреттер тастың өзін салмағын айырғандай әсер ететін еді.
Мұсылман діні адамдар мен жануарларды бейнелеуге тыйым салды. Осы себепті де халифат елдерінде мүсін мен сурет өнері орта ғасырлардың алғашқы жүз жылдықтарында тіпті дамымады десе де болады. Кейінірек кітаптарға халық тұрмысынан алынған көріністер, халиф сарайындағы оқиғалар, аңдары мен құстарына дейн таңғажайып елдер бейнеленген миниатюралды қосатын болды.
Халифат елдері мәдениетінің маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Еуропалықтар арабтардан көптеген бағалы ғылыми білімдер алды. Араб математиктері мен астрономдарының еңбектерін орта ғасырлық Еуропа ғалымдары басшылыққа алды. Еуропалықтар арабтардан цифрларды ғана емес, сонымен қатар астрономия білімін, жұлдыздардың атауларын, карта сызуды, глобусты пайдалануды үйренді. Авиценаның латын тіліне аударылған медицина жөніндегі шығармалары ХVII ғасырға дейін Еуропа дәрігерлерінің қолынан түспейтін кітабы болып жүрді.[1][2]