Шығыс Түркістан халықтарының Маньчжур-Қытай үстемдігіне қарсы күресі

Шығыс Түркістан халықтарының Маньчжур-Қытай үстемдігіне қарсы күресы, 19 ғасырдың бас кезінен 60 – 70-жылдарға дейін созылды. Бұл көтерілістердің негізгі себептеріне отарлық езгінің күшейе бастауын, ауыр алым-салықтар мен отарлық өкімет орындары шенеуніктерінің жүгенсіз әрекеттерін жатқызуға болады. Аймақтың орталықтан алыста жатқандығын, бақылаудың аздығын пайдаланған қытай-маньчжур басшылары мен олардың жергілікті көмекшілері қызметіне ие болған мұсылман бектері халықты қанаудан, тонаудан түскен табысты өзара бөлісіп, мемлекеттік қазынаға жиналған салықтың 2/10-сін ғана жіберіп отырды. Бұған шыдамаған жергілікті мұсылмандар Жаһангер қожа бастаған көтеріліс ұйымдастырды. Іле-шала 1815 ж. Қашқарда Зия әд-Дин бастаған ұйғырлар мен қырғыздардың бас көтеруі болды. Болашақта мұндай оқиғалардың орын алуына жол бергісі келмеген Цинь өкімет орындары көтеріліске қатысушыларды қатаң жазалауға шешім қабылдады. Шыңжаң билеушісі Сунь Юнь Зия әд-Дин мен қырғыз биі Тұрдымашатты өлім жазасына кесті. Соған қарамай 1825 – 1861 ж. мұндай ірілі-ұсақты көтерілістер үнемі болып тұрды. Мысалы, 1826 ж. Жаһангер қожа Қашқардағы халық көтерілісіне басшылық жасап, қаладағы билікті Цинь билеушілерінен тартып алды. Оған қырғыздар қолдау көрсетті. 1826 – 27 ж. Қашқария Жаһангер қожаның билігінде болды. 1827 ж. Қытай әскерлері оның билігін құлатып, көтерілісшілерді аяусыз жазалады, Жаһангердің өзі өлім жазасына кесілді. 1830 ж. оның інісі Юсуп қожа көтерілісті қайта бастап, Қашқарды тағы да басып алды. Бірақ Қытай әскерінің тегеурініне шыдамай, Қоқанға қашуға мәжбүр болды. 1847 ж. Жаһангер қожаның туыстары, Әппақ қожа әулетінің өкілдері – “жеті қожа” бастаған көтеріліс болды. 1857 ж. Қашқарды Уәлихан төре бастаған көтерілісшілер басып алып, қаладағы билікті бірнеше ай бойы өз қолында ұстап тұрды. Ол халықтың маньчжурларға қарсы наразылығын өз билігін күшейтуге пайдалануға тырысты. Қол астына өткен жерлерге Уәлихан төре қатаң тәртіп, аяусыз езгі орнатты. Бұл оның халық арасындағы беделін төмендетті, Уәлихан төренің іс-әрекетіне риза болмаған халық оны биліктен өздері тайдырды. Осы жылдардағы Шығыс Түркістан жерінде болған оқиғаларды Ш.Уәлиханов өз еңбектерінде жан-жақты талдап, көрсеткен. 1825 – 1861 ж. қожалар жетекшілік еткен көтерілістер табысқа жете алмады. Өйткені көтеріліске қатысқан халық бұқарасы алғашында қожаларды үлкен үмітпен, шынайы қолдау көрсеткеніне қарамай қожалардың қарапайым халықтың маньчжур-қытайлық езгіге қарсы көтерілісін өз мақсаттарына пайдаланбақ болуы, ұлттық мүддедегі азаттық күресті сипаттайтын нақты жоспардың болмауы олардың жеңілуіне алып келді. 1861 ж. Шэньси провинциясында Цинь билігіне қарсы дүнгендердің көтерілісі басталып, 1862 ж. көтеріліс ұшқыны Шыңжаңды да шарпыды. 1864 ж. Кучар қаласында ұйғырлар мен дүнгендер қаланы өз қолдарына алды. Көтерілісшілер билікке Рашид әд-Дин қожаны отырғызды. Сол жылы Үрімжідегі Цинь билігі құлатылып, көтеріліс Жаркент, Хотан, Тұрпан қалаларын қамтыды. Көтерілісті бастаған дүнгендер мен ұйғырларға қазақтар мен қырғыздар қосылды. 1864 – 1865 ж. Шыңжаңдағы көтеріліс сипаты жағынан бүкілхалықтық болды және қытай үстемдігіне қарсы бағытталды. Көтеріліс ғазауат ұранымен жүргізілсе де діни емес ұлт-азаттық сипаты басым болды (қ. Якуб-бек). Осы көтерілістің нәтижесінде 19 ғасырдың 60 – 70-жылдары Шыңжаң аумағында Цинь империясы билігінен азат болған бес мұсылман мемлекеті: Кучар, Хотан, Қашқар, ал Үрімжіде дүнген сұлтандығы және Құлжада тараншы сұлтандығы пайда болды. 19 ғасырдың 2-жартысында Қытайға Шыңжаңнан біржолата айрылып қалу қаупі төнді. Сондықтан Қытай өзінің Ортталық Азиядағы геосаяси мәні зор аймағына билігін сақтап қалу жолында жанталаса әрекет етті. Ішкі Қытайдан ірі әскери күштер әкелген және бұл көтерілістердің Ресейге қараған түркі халықтарына тигізетін әсерінен қорыққан орыс патшасының көмегімен цинь өкіметі көтерілістерді күшпен басып тастады. Сөйтіп, Қытай екінші рет Шығыс Түркістанды қайта жаулап алды.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том