Эвтрофтану

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Эвтрофтану

Эвтрофтану - биогенді элементтердің, оның ішінде, азот пен фосфордың су көздерінде жиналуына байланысты солар арқылы суқоймаларының бірінші өнімділігінің артуы.


Бұл табиғи процесті антропогендік іс-әрекеттер жеделдетуі мүмкін. Биогенді құрауыштар суқоймаларға су және ауа жолдары арқылы түседі. Суқоймалардың эвтрофтануының негізгі себептеріне топырақ эрозиясы, ауыл шаруашылығында минералды тыңайтқыштардың көп қолданылуы, фосфорлы детергенттердің (әсіресе ары активті синтетикалық заттектер) кең қодданылуы, мал шаруашылығының калдықтарының қалай болса солай тасталуы, қышқыл жаңбыр тудыратын қасиеті бар ауаға тасталатын заттектерді және т.б. жатқызуға болады. Суқоймаларындағы эвтрофтану процесін сипаттайтын негізгі жағдайларға мынадай себептерді жатқызуға болады: 1) су қабатында еріген оттек мөлшерінің азаюы; 2) биогенді элементтер (азоттың, фосфордың, калийдің) концентрацияларының жоғарылауы; 3) органикалық заттектердің қалқыма бөлшектері санының көбеюі; 4) су түбіндегі шөгінділерде фосфордың шоғырлануы; 5) судың лайлануына байланысты күн сәулесінің сулы ортаға өтетін мөлшерінің азаюы; 6) судағы балдырлар популяцияларының өзгеруі (өте ұлы заттектер бөлетін түрлерге ауысуы); 7) фитопланктон әралуандылығының азаюына қарамастан олардың биомассасының әдеуір мөлшерде көбеюі.[1]

Эвтрофикацияның су айдынының биогеоценозына әсері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Судың жоғарғы қабатында биогенді заттардың концентрациясы орын алады, бұл осы аймақта микрофлораның (ең алдымен фитопланктонның, сондай-ақ балдырлардың-өсінділердің) белсенді дамуын және зоопланктонның фитопланктонмен қоректенетін массасының ұлғаюын тудырады. Мұндай өсу судың мөлдірлігін төмендетеді, күн сәулесінің ену тереңдігі азаяды, жарықтың жетіспеуі нәтижесінде су маңындағы өсімдіктердің өлімі басталады. Су түбіндегі су өсімдіктерінің өлу  процесі осы өсімдіктер мекендейтін жерлерді қалыптастыратын немесе олардың қоректену тізбегіндегі жоғары буын болып табылатын өзге де организмдердің өлуіне әкеп соғады.

Судың жоғарғы қабатының температуралық режиміне өсімдіктердің (әсіресе балдырлар) биомассасының ұлғаю белсенділігі тәуелді. Түнгі уақытта бұл өсімдіктерде фотосинтез болмайды, бірақ белсенді тыныс алу процесі жалғасады. Жазда жылы күндердің алдында судың жоғарғы горизонттарында оттегінің құрамы төмендейді және осы горизонттарды мекендейтін және оттегіні талап ететін аэробты организмдердің өлімі байқалады ("жазғы замор" деп аталады).

Өлген ағзалар су айдынының түбіне түсіп, аэробты бактериялармен ыдырайды. Алайда гипоксиядан зардап шегетін судың түбіндегі өсімдіктер оттегі өндірісін тиісті деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Ал егер эвтрофалық су айдынының жалпы биоөнімділігі ұлғаюын ескерсек, өндіріс пен оттегіні тұтыну арасындағы тепе-теңсіздік артады. Оттегінің жетіспеушілігі өссе, бұл оттегіге мұқтаж су түбіндегі өсімдіктердің өліміне әкеледі. Ұқсас құбылыс қыста таяз су қоймаларында байқалады.

Оттегіден айырылған топырақта фенолдар мен күкіртті сутегі сияқты күшті улардың және метан сияқты күшті парник газының пайда болуымен өлшенген организмдердің анаэробтық ыдырауы жүреді. Нәтижесінде эвтрофикация процесі су айдынының флорасы мен фаунасы түрлерінің көп бөлігін жояды, оның экожүйесін толығымен бұзады немесе өте қатты трансформациялайды және судың санитарлық-гигиеналық сапасын, тіпті суға түсу мен ауыз сумен қамтамасыз ету үшін оның толық жарамдылығына дейін қатты нашарлатады. Су тіпті оттегінің төмен деңгейіне байланысты батпақты болуы мүмкін.

Антропогенді эвтрофтану[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Фосфор мен азоттың негізгі антропогендік көздері: өңделмеген сарқынды сулар (әсіресе мал шаруашылығы кешендерінен) және Тыңайтқыштардың егістіктен шайылуы.

Көптеген елдерде су қоймаларының эвтрофикациясын азайту үшін натрий ортофосфаты бар  кір жуу ұнтақтарында пайдалануға тыйым салынды. Атап айтқанда, 2010 жылдың басынан бастап ЕО елдерінде фосфаты 0,3-0,5 граммнан асатын тұрмыстық кір жуу ұнтақтарын пайдалануға біртіндеп шектеу енгізілді.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.