Қазақстанның балды өсімдіктер қоры

Қазақстанның шексіз аймақтарында, солтүстіктен оңтүстікке қарай барлық табиғи аймақтар: орманды, далалық, шөлейт және шөл, ал шығыстағы және оңтүстік шығыстағы биік тау

сілемдері тағы бір аймақ-биіктік аймағын құрайды. Жердің теңіз бетінен биіктеуіне байланысты өсімдік белдеулері де ауысып отырады. Табиғи аймақтар алуан түрлі балды

өсімдіктердің түрлеріне бай. Осының базасында тұрақты және көшпелі омарталар тұрады. Ара шаруашылығының дамыған жерлері негізінен таулы аудандар; мұнда аса бай табиғи

балды өсімідіктер көп. солтүстік далалық аймақтарда ара шаруашалықтары қара құмық, қыша сияқты шірнелі мәдени өсімдіктердің негізінде жақсы дамыған. Бірақ, бұл

аудандарда да әлі пайдаланылмаған балды қсімідіктердің қоры жеткілікті. Қазақстанда ара шаруашылығының ең жақсы дамыған кезінде 300 мың ара семьясы болған. Аралардың

ең басым бөлігі Шығыс Қазақстан облысында. Екінші орында Алматы облысы тұр. Климаттық және бал өндіру жағдайларына байланысты Қазақстанның барлық жерін 6 ара

шаруашылықтық белдеулерге бөлуге болады: шығыс, оңтүстік-шығыс, оңтүстік, батыс, солтүстік және орталық. Әр белдеудің табиғи-климаттық жағдайларына қарай ара

шаруашылығын жүргізудің өзіндік ерекшелігі бар. Сондықтан Қазақстандағы ара шаруашылығының болашақтағы дамуы осы белдеулердің ерекшеліктерін терең білуде жатқан сияқты.

Шығыс белдеуі (ШҚО)

Шығыс Қазақстан облысын оңтүстік шығыстан солтүстік батысқа қарай Ертіс өзені басып өтеді. Ертістің оң жағында оңтүстік Алтайдың Уба, Иванов, Үлбі, Холзун, Нарын,

Күршім жоталары бар тау жүйелері жатыр. Негізінен бұл таулар аласа, жапырақты және қылқан жапырақты ормандармен, бұталармен, алуан түрлі тау және шалғындық шөптесін

өсімдіктермен көмкерілген. Қытаймен шекаралас жерлерде ғана тау шыңдарының биіктігі 3000 м жетеді. Ертістің сол жағалауы – Қалба тау жоталары. Облыстың оңтүстігі Сауыр

мен Тарбағатай тау жүйелері, батысы – құрғақ далалы, ұсақ шоқылы болып келеді. Оңтүстік аудандары шөлейт жерлер. Шығыс Қазақстанда балды өсімдіктердің 3 типі бар:

таулы-орманды, таулы-далалық және далалық. Омарталар негізінде алғашқы екеуінде орналасқан.Таулы орманды аймақтар балды өсімдіктерге бай болғанымен, бал өнімі оңайға

түспейді. Қыстың ұзаққа созылуы, көктемде күннің жиі суытуы ара семьясының өсуі мен дамуына көп кедергі жасайды. Ал жаздың қысқа, жауынды, тыс салқын болуы бал өндіруді

тоқтатып та тастайды. Бұл жағдайда тәжірибелі омарташылар ғана жыл сайын тұрақты өнім ала алады. Күшті ара семьялары ғана қысқа уақытты тиімді пайдалана алады.

Омарталарды тым жақын орналастыруға болмайды. Тау беткейлері қылқан жапырақты орман, ал жазық жерлері шабындық болып келетін омарталардың ара қашықтығы 1,5-2 км

болып келетін облыстың Зырян, Глубокое аудандарына тән. Бұл дұрыс емес. Таулы-орманды алқаптардың омарталары көшпелі емес, тұрақты. Тау жолдарының нашарлығы

омартаны көшіріп жүруге үлкен қиындықтыра туғызады. Жолдың жоқтығынан көптеген алаптар әлі пайдаланылмай келеді.

Оңтүстік Шығыс аймағы

Балқаш көліне құятын Іле өзенінің оң жағын Жоңғар Алатауы тау жүйелері, Қырғызстанмен шекарадағы Іле Алатауы жотасы кіретін Тянь-Шань тау сілемдері жатыр.

Облыстың батысын ірі көл Балқаш шектейді. Көлден тау беткейлеріне дейін, шөл мен шөлейт, топырағы ащы, сортаң, құмды жазық және тасты төбелер жатыр. Ол Жоңғар Алатауын

Тарбағатай тауларынан бөліп тұратын Алакөл ойпатымен, Іле өзенінің аңғарын да алып жатыр. Төбесін мәңгі қар мен мұз басқан оңтүстік-шығыс аймақта ірі тау сілемдері тұр.

Мәңгі мұздақтардан көптеген ірілі-уақты өзендер бастау алып, тау алдындағы ауылшаруашылық жерлерін суландырады. Балқаш маңындағы, Алакөл ойпаты, Іле жазығының ыстығы

теңіз деңгейімен салыстырғанда биіктей келе қоңыржай, одан да жоағырлағанда қоңыржай суық климатқа ауысады. Ал биік тауларда тым суық. Тау биіктеген сайын түсетін

ылғалдың мөлшері де көбейе түседі. Шөлді аудандарда жылына 150-200 мм, тау беткейлерінде 500-600 мм, тау белдеуде 600-800 мм ылғал түседі. Өсімдік жабыны биіктік

деңгейіне байланысты болады. 800-1500 м биіктікте бұталар мен алуан түрлі далалық шөптесін өсімдіктер, жалпақ жапырақты ағаштар өседі. Солтүстік беткейлерінде аралас

шөптесін өсімдіктер, күнгей беткейлерінде ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктер болады. Келесі белдеуде қылқан жапырақты орман, аралас шөптер, солтүстік беткейлерінде бұталар

мен шалғындық өсімдіктер, ал күнгейінде шалғындық, шалғындық-далалық және далалық өсімдіктермен жабылған. Қылқан жапырақты орманнан жоғары субальпі шалғындығы, ал

3500 м жоғары мәңгі қар мен мұздақтар жатыр. Омарталарды негізінен тауда 1200-1800 м биіктікте ораналастырады. Тауға жақын, алым таудың аралас шөбімен қатар мәдени

өсімдіктерден де болатын жерлерде омарталар аздау. Көшпелі омарталар мамыр, маусым айларында өзен жағалауындағы тоғайларды пайдаланады, ал шілде-тамыз айларында

биіктегі шалғындыққа көшеді. Сондықтан бұл аймақта бал өнімін алатын жерлерді 4 белдеуге бөлуге болады: таулы, тау алдындағы, тоғайлы-шағылды, және биік таулы деп. [[Іле

Алатау]]ының өсімдіктерінің бал өнімі мөлшермен төмендегідей: ағашты-бұталы алқаптарында 10кг/га, солтүстік беткейлеріндегі аралас шөптер 17-21 кг/га, оңтүстік беткейлерінде

27-30кг/га. Бал қорының шешуші маңызы бар көрсеткіші алқаптарда бал бермейтін өсімдіктердің шоғырлануы. Пайдасыз ұшу алаңы барлық жердің 40% (ну болып өскен шыршалар,

итмұрындар, тау жыныстарының үгіліп ұсақ тас күйінде болуы, жер бетіне шығып жатқан жартастар, су көздері, жолдар және жеке меншік жерлер). Омарталар орналасқан жердің

маңайы әдетте шабындық болып келсе пайдасыз алқаптың көлемін 80% жеткізеді. Сонымен таулы жердің бал қоры 2 км радиуста 15 т/га, ал ішінде шабындықтар бар болса бұл

көрсеткіш екі есе азаяды. Есептеулердің көрсеткеніндей бір нүктеде ара семьяларының саны 70-80 нен артпауы керек. Егер арасында шабындық жерлері болып, немесе мал

жайылымы ретінде пайдаланылса, ара семьясының саны одан да аз болуы керек. Өсімдіктердің шірне бөлуіне ауаның құрғақтығы қатты әсер етеді. А.С Өтешівтің зерттеулері

бойынша Іле Алатауының 1500 м биіктігінде температура 24°С ауа ылғалдылығы 45% болған кезде өсімдіктердің басым көпшілігі шірне бөлуін күрт азайтады; ал аршатамыр мен

түрінген үлбірегі шірне бөлуін мүлде тоқтатады. Алматы облысының таулы аймақтарындағы бал өнімінің аздығы кездейсоқ емес. Оңтүстік –шығыс аймақта көшпенді ара

шаруашылығы соңғы жылдары ғана дамып келеді. Омартаны көктемде тау алдындағы жерлерге немесе Іле өзенінің аңғарына көшіреді. Ол жерлер жылы болғандықтан ара

семьялары тез өсіп ерте көктемгі алымды пайдаланады, ал шілдеге қарсы басты алымға тау беткейлеріне апарады.

Оңтүстік аймақ (Жамбыл, Қызылорда, ОҚО)

Оңтүстік облыстардың шығыс жақ жиегінде оңтүстік-батыс Тянь-Шаньнның Қырғыз жоталарымен және Талас Алатауының сілемдері жатыр. Солтүстік батысында жазық далаға

кірігіп Қаратаудың аласа жоталары тұр. Тауларындағы өсімдік белдеулері жазық тау маңындағы егістігімен, бақшаларымен аздаған қолайсыз жерлері бар аралас шөптер өскен

1000-1400 м биіктікте тұр. Одан жоғары орта таулы бұталы, аздаған жапырақты тоғайлары: алма, алқоры, грек жаңғағы, бадам, Семенев үйеңкесі өскен. 2000-2500 м биіктікте таулы

шалғынды-далалық белдеу, альпі және субальпі шалғындықтары. Таулардың басы мұздақтар. Таулардан төмен төбелер мен төбешіктер біртіндеп сұры және қоңыр топырақты шөл

және шөлейт белдеуге ауысады. Мұнда шөлейт аймақтың балды өсімдіктері бар Таудан бастау алған өзен аңғарларында суармалы жерлер бар. Көбінесе жүзім өсіріледі. Жамбыл

облысында Қарғыз жерінен басталып Мойынқұмда жоғалатын Шу өзені ағады. Оңтүстік бағытында Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облысын басып өтетін Сырдария өзені

жатыр. Сырдарияның кең аңғарында Қызылорда облысының барлық дерлік ауылшаруашылығына қолайлы балды өсімдіктер өседі. Кейбір жерлерінде тоғайлардың маңында шөп

басқан құмдауыт жерлер де бар. Ара шаруашылығы таулы аудандарда дамып, соңынан жазық жерлерге де тарала бастады. Қазір ара омарталарын көшпенді жағдайда ұстау,

бал өнімін жазық жерлерде дамытуға қол жеткізеді. Шөл жағдайында арашыға араларды сумен қамтамасыз етуге қатты назар аудару керек. Шөліркеген аралар су іздеп, көп

энергия жұмсайды, өзінің негізгі жұмысына кедергі болады. Су тапшылығы ұрпақты дамытуды тоқтатуға мәжбүр етеді, аралардың жұмыс қабілетін төмендетеді. Әрбір ара

семьясына күніне 0,3-0,5 л су қажет. Суды қажетсінген араларда аса қуаңшылықта су қорын жинайтын жаңа биологиялық қасиет пайда болады. Кәрездің ұяшықтарының көпшілігін

сумен толтырып тастайды. Ол су дамып келе жатқан ұрпақ үшін ұядағы ауа ылғалдылығын бірқалыпты ұстап тұруға керек. Шөл жағдайында ара ұяларын ашсақ, жақсы желдетілген

жерге қояды. Ұшақтарына мейлінше кеңейтеді. Қораптарының сыртын ашық түске сырлайды немесе әктейді. Төбесін сабаннан жасалған қалың жабынмен жабады. Бұл шаралардың

бәрі араұяларды қызып кетуден және кәрездің жарылып кетуінен сақтайды.

Солтүстік аймақ (Қостанай, Ақмола, Павлодар, СҚО)

Бұл 4 облыс екі табиғи зонада орналасқан – орманды-далалық және далалық. Негізінен бұл аймақтың жері жазық болып келеді. Кейбір жерінде орман, аздаған бөліктерінде аласа

жоталар көптеген көлдері мен өзендері – Тобыл, Обаған, Есіл, ал шығысында Павлодар облысын кесіп өтетін Ертіс өзені бар. Коиматы континентальды: қысы тым қатты, 4-5

айға созылады, желді. Жазы ыстық. Ара шаруашылығы солтүстік Қазақстанда ерте уақытта басталғанымен көп уақыт жақсы дамыды. 2-3 ара ұясы бар әуесқой арашылар да сирек

кездесетін. Өткен ғасырдың 60-жылдарында тыі және тыңайған жерлерді игерген соң, қарақұмық пен күнбағыстың егістігі молайған кезде ғана жақсы дами бастады.

Тозандандырушы араларға өндірістік сұранысты қамтамасыз ету үшін жыл сайын Cолтүстік облыстарын республиканың шығыс және оңтүстік шығыс аймақтарынан көп мөлшерде

пакетті аралар жеткізіледі. Көшпенді болып қалыптасқан ра шаруашылығы ауылшаруашылық дақылдарының балды өсімдіктерінің базасында дамыды. Кейбір жағдайларда табиғи

балды өсімдіктер қорына да сүйенеді. Ерте көктемде омартаны суық желдің әсері тимейтін тоғайдың ішіне орналастырған. Алдымен тал өсімдігінен алым алған. Содан соң сары

қарағаннан, оның алымы біткен соң орманға көшірген. Орманда шие, жабайы таңқурай, бұта қараған сияқты өсімдік гүлдерінен сүйемелдеуші алым алған. Орманда сүйемелдеуші

алымның көмегімен ара семьясы өсіп күш жинайды және қосымша аралар дайындайды. Маусым айында омартаны эспарцет, қыша егістігіне көшірген. Жақын жерде

түйежапырақтың көктемгі себілімі, қарақұмықтың көктемгі егісі.

Орталық аймақ (Қарағанды облысы)

Орталық Қазақстан солтүстік және оңтүстік облыстардың ортасында шөлейт аймақта орналасқан. Аумағының біраз бөлігі аласа келген. Ұлытау таулары мен орталық

Қазақстанның уақ төбешіктері алып жатыр. Климаты континентальды, жазы ыстық және қуаң, қысы суық, әрі желді өндірістік ара шаруашылығымен айналыспайды, бірнеше кішкене

әуесқой арашылардың омарталары бар. Балды өсімдіктер қоры нашар зерттелген.

Батыс Қазақстан (Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстары)

Қазақстанның батыс облыстары солтүстігінде Орынбор облысымен, батысында Астрахань облысымен, оңтүстігінде Түркістанмен шектеседі. Аласа Мұғаждар тауларынан

басталатын үлкен өзендері Эмбі және солтүстіктен оңтүстікке қарай Батыс Қазақстан және Атырау облыстарын басып өтетін Орал өзені. Көрсетілген облыстардың аумағы

үш табиғи аймақта жатқандықтан климаты әртүрлі болып келеді. Бұл аймақта омарталар аз, ал бары батыс Қазақстанның солтүстік аудандарында шоғырланған. Маңғыстау

облысында арамен мүлдем айналыспайды. Ірі өндірісті қалалары өсіп келе жатқандықтан жылыжайларды аралармен тозандандыру қажеттігі туындайды. Арашы Я.А Витяковтың

тәжірибесінен үлгі аларлықтай. Ол 90 ара ұясын бөліп 4 жерге орналастырған. Онда көп мөлшерде табиғи дақылдар: қыша, жоңышқа, бақша және көкөніс телімдерін өсіретін. Оған

қоса өзен аңғарының табиғи өсімдіктері де бар еді. Омартаны бөлген жылы әр ара ұясынан орта есеппен 50,5 кг бал алды. Ал оған дейін омартаға кіріс бермейтін. Әуесқой

арашылардың кішкенен омарталары да көшіп-қонып жүреді.

Дереккөздер

1. Р.Д.Риб. Ара шаруашылығы. Өскемен, 2006 жыл